پایان نامه بررسي روانشناسانه بحران هويت و راه درمان آن در قرآن و روايات
فهرست:
مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 1
اهميت و ضرورت تحقيق…………………………………………………………………………………………………………………………. 2
اهداف تحقيق…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 2
بيان مسئله………………………………………………………………………………………………………………………………………………. 3
سؤالها……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 3
فرضيه ها………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 4
پيشينه تحقيق…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 4
فصل اول: مفاهيم و كليات
1-1-مفهوم هويت…………………………………………………………………………………………………………………………………… 7
1-1-1- معنای لغوی…………………………………………………………………………………………………………………………………. 7
1-1-2- معنای اصطلاحی………………………………………………………………………………………………………………………….. 7
1-2-جایگاه هویت………………………………………………………………………………………………………………………………… 11
1-2-1- هويت اساس رفتار آدمي………………………………………………………………………………………………………… 11
1-2-2- هويت انسان در قرآن كريم…………………………………………………………………………………………………….. 14
1-3-ابعاد هويت……………………………………………………………………………………………………………………………………. 16
1-4-بحران هويت…………………………………………………………………………………………………………………………………. 21
1-5-شاخصهاي بحران هويت…………………………………………………………………………………………………………….. 26
1-5-1- بيگانگي از خود……………………………………………………………………………………………………………………….. 26
عنوان صفحه
1-5-2- بيگانگي اجتماعي……………………………………………………………………………………………………………………. 27
1-5-3- تنش و آشوب اجتماعي………………………………………………………………………………………………………….. 28
1-5-4- مدگرايي…………………………………………………………………………………………………………………………………… 28
1-5-5- بيهنجاري………………………………………………………………………………………………………………………………. 29
1-5-6- وازدگي در مقابل فرهنگ بيگانه…………………………………………………………………………………………….. 29
1-6-مشكلات هويتيابي……………………………………………………………………………………………………………………… 30
1-6-1- هويتيابي زودرس…………………………………………………………………. ………………………………………….32
1-6-2- هويت آشفته………………………………………………………………………………………………………………………. 33
فصل دوم: راههاي درمان بحران هويت فردي
2-1-خداشناسي و خود شناسي…………………………………………………………………………………………………….. 37
2-2- عزت نفس………………………………………………………………………………………………………………………………. 51
2-2-1- لزوم عزت نفس…………………………………………………………………………………………………………………. 57
2-2-2-ابعاد عزت نفس…………………………………………………………………………………………………………………… 59
2-2-3- چگونگي اندازهگيري عزت نفس……………………………………………………………………………………….. 60
2-2-4- شرايط عزت نفس……………………………………………………………………………………………………………… 61
2-2-5- فوايد عزت نفس………………………………………………………………………………………………………………… 62
عنوان صفحه
فصل سوم: راههاي درمان بحران هويت اجتماعي
3-1-دین باوری……………………………………………………………………………………………………………………………….. 66
3-2-ايمان به خدا…………………………………………………………………………………………………………………………… 70
3-3- تقویت بنیان خانواده…………………………………………………………………………………………………………….. 73
3-3-1- مسئوليت تربيت………………………………………………………………………………………………………………… 78
3-3-2- هدایت جهت الگو یابی……………………………………………………………………………………………………… 80
3-4-روابط سالم اجتماعي…………………………………………………………………………………………………………….. 82
3-5-علمگرايي………………………………………………………………………………………………………………………………… 87
فصل چهارم: ويژگيهاي شخصيت هويت يافته
4-1-یکتا پرستی………………………………………………………………………………………………………………………………….. 90
4-2-عزيز و كريم بودن………………………………………………………………………………………………………………………… 93
4-3-خود شناسی…………………………………………………………………………………………………………………………………. 97
4-4-داشتن رابطه صميمانه با ديگران………………………………………………………………………………………………… 99
4-5-برخورداری از امنيت عاطفي…………………………………………………………………………………………………….. 102
4-6-ادراك واقع بينانه………………………………………………………………………………………………………………………. 103
4-7-داشتن مهارت انجام وظيفه………………………………………………………………………………………………………. 104
نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………………………………………… 106
فهرست منابع……………………………………………………………………………………………………………………………………… 107
مقدمه
تا چندي پيش هرگاه سخن از هويت ميشد چيزي بيش از همان مشخصات شناسنامهاي به ذهن ما نميآمد. اما با وقوع تغييرات و تحولات اجتماعي و سياسي مهم در جهان، هويت بار معنايي جديدي يافت و با خود مسائل تازهاي را به همراه آورد. مسائلي كه در قرآن و روايات هم بدان توجه بسيار شده است. خداوند در قرآن به انسان دستور ميدهد كه به خويشتن بپردازد و خودش را بشناسد Pعلیکم انفسکم لایضرکم… O؛(مائده/105) كه منظور از اين خود همان هويت شخصي است. شخص اگر خودش را نشناسد و به تواناييهاي خودش پي نبرد دچار مشكلاتي مانند اعتياد به مواد مخدر، بيميلي نسبت به زندگي، آشفتگي فكري و در بعد اجتماعي دچار فرار مغزها، مهاجرت، تهاجم فرهنگي و … ميشود. بحران هويت اين است كه شخص خود را نشناسد و يا فراموش كند.
در قرآن و روايات اسلامي در مورد حل اين معضل راههاي بسياري وجود دارد كه در اين پژوهش سعي كردهايم تا سرحد امكان آيات و روايات مربوطه را ذكر كنيم.
در فصل اول اين پژوهش به تعريف هويت و بحران هويت چه از ديدگاه دانشمندان روانشناسي و چه از ديدگاه علماي اسلامي پرداختيم و در فصل دوم و سوم اين پاياننامه راههاي درمان بحران هويت چه در بعد فردي و چه در بعد اجتماعي، را مورد بررسي قرار دادهايم و در فصل آخر هم ويژگيهاي شخصيت هويت يافته را ذكر كردهايم.
اهميت و ضرورت تحقيق
در اين تحقيق به دنبال بررسي و شناخت هويت، استعدادها، تواناييها و جايگاه انسان در عالم خلقت هستيم. اين شناخت ويژگيها، نقاط قوت و ضعف انسان و يادگيري راه مبارزه با آفات و موانع رشد و كمال، ميتواند در ابعاد مختلفي داراي اهميت باشد: انسان با يادآوري خود، از خطرات، آفات و عوامل خدا فراموشي، خودفراموشي و گمراهي رهايي پيدا ميكند. انسان، با شناخت نفس انساني با تمام پيچيدگيهايش به عنوان بزرگترين آيت خداوند در هستي، بيشتر به عظمت، قدرت، ظرافت و خلقت خداوند پي ميبرد و در خودسازي و تربيت نفس خود خواهد كوشيد و اين در كمال و سعادت انسان نقش به سزايي دارد. نهايتاً اينكه با شناسايي هويت خود، تربيت و خودسازي شايسته، انسان به خداي خود كه هم مبدأ و منشأ همهي موجودات است، و هم معاد و همهي آنها به سوي او است، با استدلال، منطق، تدبر، تعقل و با افتخار پي خواهد برد و به ياد آن خواهد بود و اين يعني، زندگي توأم با آرامش و استفادهي به نحواحسن از زندگي و تواناييهاي خدادادي؛ يعني، صراط مستقيم و به عبارتي همان حقيقت و گرايش جاودانهاي كه فطرت انسان به سوي آن تمايل و جاذبه دارد و سعادت حقيقي انسان در گرو آن است.
اهداف تحقيق
هدف اصلي اين پاياننامه، شناخت صحيح هويت انسان، و بيان راهكارهاي درمان بحران هويت يا خودفراموشي در قرآن و روايات است.
و همچنین آن بيان خودشناسي و خداشناسي و نقش آن در درمان بحران هويت و بيان اينكه هر كدام از آنها سبب و مسبب همديگر هستند. بالا بردن عزت نفس جوانان و نوجوانان مسلمان به خصوص جوانان كشورمان و بيان ويژگيهاي يك انسان متعادل تا افراد بهتر بتوانند ديگران و البته خودشان را بشناسند.
بيان مسأله
انسان اشرف مخلوقات است و اگر نداند كه كيست و به طور كلي خودش را فراموش كند در مقابل هر فرهنگ بيگانهاي سست خواهد شد و به آن رو ميآورد و اگر فرهنگ جديدي آمد باز به آن فرهنگ جديد ميگرايد. و اگر تواناييهاي خويش را نشناسد، قادر به انجام هيچ عملي نخواهد بود و در نتيجه احساس پوچي و بيهودگي ميكند.
اما اگر خودش را بشناسد و دريابد و بداند كه كيست، تواناييهاي خود را شناسايي ميكند و آنرا براي تعالي و پيشرفتش به كار ميبرد. و نهايتاً عزت و كرامت و اعتماد به نفس او بالا ميرود و در مقابل اغيار سر خم نميكند و موحد و خداپرست خواهد شد. و در نتيجهي موحد شدن فرد، جامعهاي با نگرش توحيدي خواهيم داشت و علاوه بر بحران هويت فردي، بحران هويت اجتماعي هم رخ نميدهد.
از آنجايي كه مسأله بحران هويت مسألهاي به روز است و علماء اسلام كمتر به آن پرداختهاند، در اين تحقيق سعي كردهام بحران هويت را در بعد روانشناسي مورد بررسي قرار داده و به راهكارهاي درمان آن در قران و روايات بپردازم.
سؤالها
1- هويت چيست؟
2- بحران هويت چگونه به وجود ميآيد؟
3- راههاي درمان بحران هويت فردي چيست؟
4- راههاي درمان بحران هويت اجتماعي چيست؟
5- شخصيت هويت يافته چگونه است؟
فرضيهها
1-هويت به معني ويژگي يا كيفيتي كه موجب تمايز و شناسايي كسي از ديگران شود است.
2-در مقابل هويت، بحران هويت است كه به معني خودفراموشي بيخويشتني و يا از خود بيگانگي است.
3-از جمله راههاي درمان بحران هويت فردي، خودشناسي كه در نتيجهي آن خداشناسي است و بالا بردن عزت نفس است.
4-و راههاي درمان بحران هويت اجتماعي، بالا بردن نقش دين در جامعه و اينكه خانوادهها فرزندان خود را صحيح تربيت كنند و افراد روابط سالم و متعادلي با يكديگر داشته باشند.
5-شخصيت هويت يافته موحد و غريز است، و خودش را يافته و امنيت عاطفي دارد و با والدين و اطرافيانش رابطهاي صميمانه دارد.
پيشينه تحقيق
با توجه به اينكه مسألهي بحران هويت، در روانشناسي و علوم اجتماعي و اخلاقي مطرح بوده، و در هر يك از قلمروهاي مورد اشاره حرفهايي براي گفتن دارد، در اين تحقيق سعي كردهام بيشتر راه درمان بحران هويت را با استفاده از آيات و روايات با رويكرد اخلاقي، تفسيري، اجتماعي و روانشناسي مورد بررسي قرار دهم. اما لازم به ذكر است كه تا آنجايي كه من جستوجو كردهام دانشمندان اسلامي كتاب مستقلي در اين مورد تأليف نكردهاند و اين مطالب به طور پراكنده از كتب روانشناسي و تفسيري و اخلاقي جمعآوري گرديده است. در اينجا به چند كتاب و مقاله كه به من در اين تحقيق كمك فراواني كردند اشاره ميشود:
1- نجفي، محمود، «نقش دين در حل بحران هويت نوجوان»، مجله رشد معلم، شمارهي191، ارديبهشت ماه 1384.
2- طباطبايي، سيد محمد حسين، الميزان، قم: دفتر انتشارات اسلامي، بيستوهشتم، 1388.
3- سبحانيجو، حياتعلي، «نسل جوان، بحران هويت و راههاي پيشگيري از آن» مجلهي پيوند، ش305، اسفند1383.
4- آذربايجاني، مسعود، روانشناسي دين از ديدگاه ويليام جيمز، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول، 1387.
5- محسنی ، نیک چهره ، ادراک خود(از کودکی تا بزرگ سالی)،قم: بعثت ، اول ، 1375.
1-1-مفهوم هويت
1-1-1-معنای لغوی
«هويت» كلمهاي عربي است كه از ريشهي هوي، يهوي، است كه برخي آنرا «ويژگي يا كيفيتي كه موجب تمايز و شناسايي كسي از ديگران شود»[1] ترجمه كردهاند و برخي ديگر آنرا علاوه بر شخصيت، «حقيقت چيزي»[2] معني كردهاند. و آقاي اتابكي آنرا به چند گونه ترجمه كرده است كه عبارتند از:
«آنچه شخص را خود آن شخص قرار ميدهد نه غير او، هويت، اوييِ او (از تعبيرات غزالي طوسي در كتاب سوانح)، خودِخويشي»[3] و «حقيقت وجودي چيزي، مجموعهي عواملي كه شخصيت و اين همانيِ كسي را اثبات ميكنند.»[4]
1-1-2-معنای اصطلاحی
هويت به معني «يكي بودن باذات» يا «يكي بودن موصوف باصفات اصلي و جوهري مورد نظر». براي مثال وقتي ميگوئيم فلان شخص هويت انساني دارد يعني صفات او با آنچه از يك انسان انتظار ميرود مطابقت دارد. برعكس وقتي ميگوئيم فلان كس از هويت انساني خارج است به معني آن است كه با وجود ظاهر انسانياش از داشتن صفاتي كه در تعريف انسان گفتهاند يا لازمهي انسان بودن است بيبهره است. بحث هويت به معني جديد اين كلمه از طريق ترجمههاي اروپايي به زبان فارسي وارد شده است. لذا مترجماني كه واژهي (IDENTITY) را از متون لاتين به فارسي ترجمه كردهاند، در مقابل آن معادلهاي اين هماني (محمدعلي فروغي) و همانستي (نجفدريابندري) را نهادهاند و در مقابل يا متضاد با آن نيز كلمات «بيخويشتني»، «از خودبيگانگي»، «بيهويتي» و «بيخودي» را گذاشتهاند. «هويت»، مرز انسان و غيرانسان در پهنهي هستي است. چنين مفهومي را ميتوان در اغلب متون ديني، فلسفي و ادبي تاريخ بشر در هر جا به نحوي ملاحظه كرد. براي مثال در قرآن كريم: فراموش كردن خود (از خودبيگانگي) نتيجهي فراموش كردن خدا و در نتيجه موجب فسق، يعني پوچي، قلمداد شده است. آنجا كه ميفرمايد: Pوَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْO[5] ؛ و همچون کسانی که خدا را فراموش کرده اند نباشید ، و خدا نیز آنها را به خود فراموشی گرفتار کرد. «خود را بشناس» شاه چكامهي فلسفي «سقراط» است كه ميگويند وي به ياري آن، فلسفه را از آسمان به زمين آورد. در جهان اسلام نيز خودشناسي مقدمهي توحيد و معرفت ذات سرمدي به شمار رفته است. امام علي (ع) فرمودند: «هر كه خود را بشناسد پروردگار خود را شناخته است». «مَنْ عَرَفَ نفسه فقد عرفَ رَبّه»[6]. بنابراين هويت به مشخصههايي گفته ميشود كه كسي را از كسان ديگر متمايز ميسازد در اين مفهوم، علم هويت، مشخص كنندهي كيستي افراد و پاسخي است به سؤال من كيستم؟[7]
هويت نوعي وحدت و يگانگي در آن لحاظ ميشود: «هويت شخصي عبارتست از احساس همانندي يا استمرار خود، به رغم تغييرات محيطي و رشد فردي. خاطرات شخصي گذشته و اميدها و آرزوهاي آينده، فرد را براي احساس هويت در زمان حاضر آماده ميكند». تفاوت شخصيت و هويت در اين است كه شخصيت، ناظر به امر واقعي و تكويني است، اما هويت به برداشت ما از شخصيت ميگويند؛ بنابراين، در عين حال كه هويت و شخصيت فينفسه نوعي انسجام و وحدت در آن ملحوظ ميگردد، ميتواند دستخوش پراكندگي و حتي چند پارگي گردد. اريكسون احراز هويت در دورهي نوجواني را در برابر پراكندگي نقش، از وظايف اصلي اين دوره ميداند: از نظر اريكسون، نوجوان در جستوجوي من يا هويت خويش است او سعي ميكند عناصر پراكنده و متفرق شخصيت خود را با هم ديگر و مرتبط سازد و تعارضهاي قبلي را از نو تجربه كند و در اين راه غالباً با والدين خويش درگير شود…
اغلب اتفاق ميافتد كه نوجوان به يك ساختدهي پايدار شخصيت نائل نميگرد و در نتيجه با فكر پراكندگي وجود خود به سر ميبرد … پيش از آنكه نوجوان بتواند مفهوم شخصي و معنايي توحيد روابطش با دنيا را بازسازي كند، بايد به توحيد بخشيدن ابعاد جسمي و جنسي خويش در رابطه با مفهوم جديدي از خويشتن نائل آيد. مفهوم هويت كه اريكسون در اين دوره مطرح ميكند دو وجه دارد: از يك سو به احساساتي رجوع ميكند كه فرد در مقابل خويشتن دارد، يعني خودسنجي و از سوي ديگر بر روابط بين هويت شخصي و توصيفهايي كه ديگران يعني افرادي كه براي فرد واجد ارزشاند و از او به عمل ميآورند تكيه ميكند (يعني مجموعه نقشهاي اجتماعي) … اريكسون ميگويد يك احراز هويت موفقيتآميز، به تجربهي احساس راحت و سلامت باز ميگردد.[8]
ويليام جيمز هويت شخصي را مفهومي ميداند كه فرد از خود به عنوان يك شخص دارد و اين مفهوم ناشي از تجربه تداوم و تمايز، يعني خودهماني در طي زمان و متمايز بودن از ديگران است. از ديد اريكسون كه تركيبي از اجتماعي با رواني است، هويت و هويت شخصي و «خود» همسنگ بوده و احساسي است كه برمبناي آن شخص وجود دارد و جايگاه او در حوزه وسيعتر اجتماع تعيين ميشود. هويت در ديد او، مبنايي اجتماعي و نيز شخصي دارد زيرا برمبناي فعاليتها، كنشها و تمايلات هم ميباشد. فرآيند شكلگيري هويت در طول عمر عمل ميكند و از همانند سازهاي پيدرپي با نقشها به وجود ميآيد، ولي بحران هويت مربوط به دوران نوجواني، وحدتسازي از تعدد نقشها و روشنسازي ابهامها و بحرانهاست.[9]
اين مطلب كه دينداري موجب انسجام و يكپارچگي شخصيت است، مورد تأكيد روانشناسان متعدد است:
«آلپورت متذكر ميشود كه دين و درمان در پافشاري بر نياز به وحدت و انتظام شخصيت با هم مشابهاند. از نظر روان درماني، احساساتي نيز كه با خانواده، هنر، ورزش و شغل سروكار دارند اگر در هدايت انرژي و انتظامبخش به حيات موفق باشند، به همان ميزان مطلوبند، اما دين لزوماً اين نكته را نپذيرفته و ميپرسد: آيا چنين احساساتي به درد حفظ شخصيت ميخورد؟ آيا امكان آن هست كه هرگز شخصي قبل از اينكه يك پيمان صلح را با جهان هستي امضا كند، و به آن گردن نهد، واقعاً به تماميت شخصيت دست يابد؟»[10]
يونگ نيز بر تفرد[11] در سايهي دين تأكيد ميكند:
«… يونگ بر كاركردهاي اثباتي نيز تأكيد داشت و معتقد بود دين در كمك به فرد جهت كسب تفرد يا تحقق نفس ايفاي نقش ميكند. وي اعلام داشت كه انسان به نماد و رمز نيازمند است و اينكه در انسان اين ميل طبيعي وجود دارد كه منقاد قدرتهاي برتر از خود باشد. ممكن است چنين انقيادي به كوتاه فكري و تفكر غيرانتقادي بينجامد كه فرويد شرح كرده است، ولي يونگ معتقد بود كه اين انقياد ميتواند در تحقق نفس نيز ايفاي نقش كند.» اريك فروم نيز فيالجمله اين مطلب را ميپذيرد كه دين به تحقق نفس كمك ميكند: «فروم با قضاوت بيچون و چراي فرويد كه دين را يك دلمشغولي كودكانه ميداند كه ممكن است روزي انسان از عهده دور ريختنش برآيد موافق نيست، هر چند بر سهولتي كه به مدد آن، دين به علايق خودخواهانه و گرايشهاي عصبي در فرد كمك مينمايد تأكيد ميگذارد، اما همچنين از گفتن اين ابا ندارد كه، دين ميتواند به انسانها جهت بروز استعدادهايشان كمك كند.»[12]
نظريه «حس انسجام» نيز يك نظريه وجودي است كه ميگويد حس انسجام يك منبع عمومي مقاومت است كه با توجه به جهانبيني فرد ميتواند وي را در مقابله با فشارهاي رواني و حل صحيح آنها آماده كند. توحيد درماني نيز روشي براي انسجام بخشيدن به ابعاد وجودي شخص است، مفهوم توحيد، مستلزم داشتن يك سيستم ارزشي وحدت بخش است كه براي جهت بخشيدن به زندگي شخصي به كار ميآيد. اين سيستم ارزشي ميتواند مبتني بر يك جهتگيري اصيل ديني يا معنوي باشد، سيستم ارزشي كه ويكتور فرانكل و هوبارت مورد نيز به آن اشاره كردهاند، در همين راستاست … هدف توحيد درماني، آشكار ساختن درون مايهي زندگي، دريافت كلي از معنا و هدف و پيدا كردن يك انگيزش محوري در زندگي ميباشد. يك درون مايهي زندگي ديني كه به طور واقعي پذيرفته شده، به طور منحصر به فردي وحدت بخش ميباشد؛ زيرا تمام جنبههاي زندگي را در برگرفته و از آن فراتر ميرود … درمان از تلاشهاي مراجع براي رسيدن به فضايل حمايت ميكند و فرد در مييابد كه اين فضايل و نظام معنايي كه از آنها حاصل ميشود، منبع اصلي وحدت بخشيدن به زندگي است. اين چارچوب معنايي، چارچوبي است كه در آن فضيلت، آشكار ميشود و در سراسر زندگي به كار گرفته ميشود؛ بنابراين، درمان پيوسته در جريان است. فرد در امتداد مسير رشد، هر چه بيشتر به توحيد رسيده تا در نهايت به هدف نهايي يعني قرب پروردگار سبحانه و تعالي نايل خواهد گرديد.[13]
1-2-جایگاه هویت
1-2-1-هويت اساس رفتار آدمي
همهي ما يك تصوير ذهني از خويش داريم. يعني هويتي را براي خود پذيرفتهايم. اين هويت به ما ميگويد: «بيرحم هستيم يا مهربان، ترسو هستيم يا شجاع، باهوش هستيم يا …». تجربههاي گذشته، اطلاعات كسب شده، رفتار و گفتار ديگران، خصوصاً صاحبان قدرت و صاحبنظران نسبت به ما، ترسيم كنندهي خطوط اصلي تصوير ذهني ما از خويش است. حتي نگرش ما به جهان، حاصل اين تصوير ذهني است.
يك وزنهي پنجاه كيلوگرمي سنگين است يا سبك؟ جواب اين سؤال، بستگي به استنباط ما از تواناييمان در برداشتن اين وزنه دارد. به واقع معناي جهان خارج، بازتاب دروني ماست. اين مبالغه نيست اگر بگوييم مرزهاي محدود كنندهي افكار، عواطف و قابليتهاي آدمي را تصوير ذهني او ترسيم ميكند: به قول فاطمهي خراساني:
آراسته باغ، عندليبان سرمست ياران همه از نشاط گل باده پرست
اسباب فراغت همه درهم زده است بشتاب، كه جز تو هر چه ميبايد هست
كارهايي كه ميتوانيم يا نميتوانيم بكنيم و آنچه را ممكن يا غيرممكن ميپنداريم به ندرت ناشي از توانائيهاي واقعي ماست و بيشتر از عقايدي كه نسبت به خود داريم، سرچشمه ميگيرد. درك اين نكته بسيار مهم است كه ما نه فقط شخصيتي كه داريم، بلكه شخصيتي هم كه نداريم هويت ما را معين ميسازد و بر بعضي از اعمال ما لگام ميزند. مثلاً ما چون خود را قاتل نميدانيم، حتي فكر ارتكاب جنايت را به ذهن خود راه نميدهيم.[14]
[1] – دهخدا، علياكبر، فرهنگ متوسط دهخدا، ج2، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، اول، 1385، حرف هاء، ص3188.
[2] – سياح، احمد، فرهنگ دانشگاهي 1، ترجمه المنجدالأبجدي، قم: انتشارات اسلام، سوم، 1375، حرف هاء، ص908.
[3] – اتابكي، پرويز، فرهنگ جامع كاربردي فروزان، تهران: نشر و پژوهش فروزان، اول، 1380، حرف هـ، ص2833.
[4] – همان، ص2833.
[5] – حشر/19.
[6] – ابن ابي الحديد، شرح نهجالبلاغه، بيروت: مركز ثقافي لبناني، بيتا، ج20، ص292.
[7] – سبحانيجو، حياتعلي، «نسل جوان، بحران هويت و راههاي پيشگيري از آن»، مجله پيوند، شماره 305، اسفند 1383، ص19-20.
[8] – آذربايجاني، مسعود، روانشناسي دين از ديدگاه ويليام جيمز، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، اول، 1387. ص270- 271.
[9] – محسني، نيكچهره، ادراك خود، از كودكي تا بزرگسالي، قم: مؤسسه انتشارات بعثت، اول، 1375، ص44، پاورقي.
[10] – آذربايجاني، مسعود، پيشين، ص272.
[11] – به معني يگانه و بيمانند شدن در امري را گويند. (دهخدا، ج1، ص758).
[12] – آذربايجاني، مسعود، پيشين، ص272.
[13] – همان، ص272- 273.
[14] – خلجي موحد، امانالله، روانشناسي در قرآن كريم، تهران: انتشارات كتابمبين، اول، 1383، ص15-16.
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.