پایان نامه بررسی پیر و پیرمغان در آثار شاعران پیش از حافظ با محوریت سنایی، عطار و خواجو و مقایسه ی آن با حافظ
چکیده
به جرأت میتوان گفت که حافظ محبوبترین و مأنوسترین شاعر ایران زمین است. شعر حافظ در عین شیوایی و زیبایی، سهل ممتنع است و به خاطر چند پهلو بودن و لغزندگی مفاهیم، به راحتی نمیتوان دربارهٔ شیوهٔ تفکر و جهانبینی این شاعر پرآوازه حکم کرد. یکی از موضوعات کلیدی و بحث بر انگیز دیوان حافظ مسئلهٔ پیر حافظ است که اغلب با عنوان «پیر مغان» شناخته میشود وشناخت آن میتواند در درک بهتر جهانبینی و تفکر حافظ راهگشا باشد. ویژگیهای این پیر و اینکه مقصود از پیر مغان فرد خاصی است یا خیر، موضوعاتی هستند که سعی شده است در این تحقیق بدانها پرداخته شود. دربارهٔ این موضوع اظهار نظرهای زیادی شده است که نظرات گوناگون و حتی متضادی را در بر میگیرد، اما تشخیص اینکه کدام نظرات قابل قبول است و یا بهترین تفسیری که میتوان در این مورد ارائه داد چیست، نیازمند پیشزمینههایی دربارهٔ پیشینهٔ کاربرد پیر در ادبیات فارسی پیش از حافظ است. با توجه به این نکته که حافظ به طور کلی از پیشینیان خود تأثیر زیادی پذیرفته، لذا در این مورد نیز احتمال تأثیرپذیری وی چندان بعید به نظر نمیرسد. اما آیا پیر مغان به گونهای که حافظ آن را به کار برده است با کاربردهای پیشین پیر مغان که در اشعار شاعران پیش از او بکار رفته مطابقت دارد یا خیر؟ برای پاسخ به این سؤال و آگاهی بیشتر در مورد سنتهای شعری پیش از حافظ و سابقهٔ کاربرد «پیر» ومشتقات آن به گونهای که در دیوان حافظ به کار رفته است، سه شاعر که به نظر میرسید تأثیر بیشتری بر خواجه حافظ داشته باشند انتخاب شدند؛ سنایی که از پیشروان انتقاد اجتماعی است- مضمونی که از مضامین مهم و اساسی دیوان حافظ نیز به شمار میرود- عطار به خاطر مضامین عرفان عاشقانه- و وجود زمینههای عرفانی در دیوان حافظ-، و نهایتاً خواجو که در سبک شعری به حافظ نزدیک، و به قولی الهامبخش او بوده است. ضمناً در آثار هر سهٔ این شاعران برخی مشتقات پیر به گونهای که در دیوان حافظ به کار رفته، به چشم میخورد.
در مقدمهٔ مطلب، مباحثی راجع به دو مکتب اصلی عرفان و تصوف، ملامتیه، قلندریه، قلندریات، پیر و انواع آن آورده شده و سپس به نظر حافظ راجع به پیر، بحث راجع به پیر داشتن یا نداشتن حافظ، به وجود آمدن پیر مغان و… پرداخته شده است. در بخشی دیگر نظرات مختلف ارائه شده راجع به پیر مغان گنجانده شده، و در ادامه تلاش شده است که با ریشهیابی پیر حافظ در شعر شاعران پیشین، بررسی ویژگیهای این پیر، و پرداختن به دو مسئلهٔ مهم «شراب» و «جام جم» و ارتباط آنها با پیر، و کنار هم قرار دادن مجموعهٔ مطالب ارائه شده، دربارهٔ موضوع مورد بحث این تحقیق نتیجه گیری شود. در مورد اکثر مطالب ارائه شده، برای نشان دادن مشابهتها و پیروی حافظ از پیشینیانش حتیالامکان شواهدی از هر چهار شاعر برای مقایسه آورده شده است. در ضمن بسامد پیر و مشتقات آن و نیز تفکیک آن به پیر قلندری و پیر تصوف در آثار هر یک از این شعرا به صورت آماری ارائه شده است.
با کنار هم قرار دادن مجموعه اطلاعات به دست آمده، اولین مطلبی که به آسانی میتوان دریافت این است که ترکیب پیر مغان مختص حافظ نیست بلکه ردپای آن را حداقل تا نظامی و عینالقضات همدانی میتوان دنبال کرد و هستهٔ مرکزی شخصیت پیر مغان حافظ را در «شیخ صنعان» عطار بازجست.
واژگان کلیدی: پیر، پیر قلندری، پیر مغان، سنائی، عطار، خواجو، حافظ
- فهرست عناوین
- فصل اول: مقدمه………………………………………………………………………………………1
- مقدمه، هدف و روش تحقیق……………………………………………………………………………1
- ضرورت و پیشینهٔ تحقیق……………………………………………………………………………..5
- سؤالات پژوهشی……………………………………………………………………………………………9
- فصل دوم: کلیاتی دربارهٔ عرفان و تصوف……………………………………………….10
- مقدمهای بر عرفان و تصوف…………………………………………………………………………..10
- تعریف تصوف………………………………………………………………………………………..11
- وجه اشتقاق واژهٔ تصوف……………………………………………………………………….11
- 2-1-3- مهمترین مکتبهای تصوف……………………………………………………………………….12
- 2-1-3-1- مکتب بصره…………………………………………………………………………………………12
- 2-1-3-1-1-مکتب بغداد………………………………………………………………………………………12
- 2-1-3-1-2- مکتب خراسان…………………………………………………………………………………13
- 2-1-2- تصوف عابدانه و عاشقانه…………………………………………………………………………..13
- 2-2- ملامتیه و ملامتیان…………………………………………………………………………………………21
- 2-2-1- شکلگیری ملامتیه……………………………………………………………………………………21
- 2-2-2-بعضی از مهمترین اصول ملامتیان………………………………………………………………..24
- 2-2-3-انحراف ملامتیه…………………………………………………………………………………………..24
- 2-2-4-دو نمونهٔ مشهور از ملامتیان………………………………………………………………………25
- 2-3-قلندریه………………………………………………………………………………………………………….26
- 2-3-1-واژهٔ قلندر………………………………………………………………………………………………26
- 2-3-1-1- ریشهٔ کلمه و اشتقاق آن………………………………………………………………………26
- 2-3-1-2- معنی واژهٔ قلندر………………………………………………………………………………….28
- 2-3-2- رند و قلندر………………………………………………………………………………………………33
- 2-3-3- آداب و سنتهای قلندریان…………………………………………………………………………39
- 2-3-4- از مسجد به میخانه رفتن…………………………………………………………………………….40
- 2-3-5- قلندریات………………………………………………………………………………………………….42
- فصل سوم: مقدمهای بر مغ و ادبیات مغانه…………………………………………………….52
- 3-1-ریشه و اشتقاق مغ و مجوس…………………………………………………………………………….52
- 3-2-مغان چه کسانی بودند؟……………………………………………………………………………………55
- 3-3-مغ در اصطلاح عرفانی…………………………………………………………………………………….55
- فصل چهارم: کلیاتی راجع به پیر………………………………………………………………..57
- 4-1-واژهشناسی پیر……………………………………………………………………………………………….57
- 4-2-ریشهٔ واژهٔ پیر…………………………………………………………………………………………..58
- 4-3-پیر و ترکیبات آن……………………………………………………………………………………………59
- 4-4-وظیفهٔ پیر……………………………………………………………………………………………………60
- 4-5-شرایط پیر بودن………………………………………………………………………………………………60
- 4-6-اهمیت پیر………………………………………………………………………………………………………61
- 4-7- تشبیهات به کار رفته در باب پیر……………………………………………………………………….61
- 4-8- پیر ظاهری و باطنی…………………………………………………………………………………………62
- 4-9- پیر طریقت و پیر قلندری…………………………………………………………………………………64
- 4-9-1- داستان شیخ صنعان……………………………………………………………………………………..65
- 4-9-2- شیخ صنعان در غزلیات عطار……………………………………………………………………….67
- 4-9-3- شخصیت واقعی شیخ صنعان کیست؟……………………………………………………………69
- 4-9-4-شیخ صنعان و منصور حلاج…………………………………………………………………………70
- 4-10- مفاهیم اراده شده از پیر…………………………………………………………………………………72
- فصل پنجم: مشرب حافظ………………………………………………………………………….73
- بحث بر سر صوفی بودن حافظ………………………………………………………………………73
- 5-2- اوضاع تصوف در زمان حافظ………………………………………………………………………..73
- حافظ، ملامتیه و قلندریه…………………………………………………………………………………78
- 5-3-1- آیا حافظ ملامتی بوده است؟………………………………………………………………………78
- 5-3-2- حافظ و قلندر…………………………………………………………………………………………..94
- انتقاد اجتماعی و ریاستیزی…………………………………………………………………………….94
- سبک حافظ………………………………………………………………………………………………….97
- تأثر حافظ از پیشینیان……………………………………………………………………………………103
- 5-6- 1- سنایی……………………………………………………………………………………….104
- 5-6-2-عطار…………………………………………………………………………………………..106
- 5-6-3-خواجو……………………………………………………………………………………….109
- فصل ششم: مسئلهٔ پیر در دیوان حافظ……………………………………………………….114
- نظر حافظ راجع به پیر………………………………………………………………………………….114
- لزوم وجود پیر……………………………………………………………………………………..114
- لزوم اطاعت از پیر……………………………………………………………………………….114
- رویکرد حافظ نسبت به پیر…………………………………………………………………..115
- احساس سرگشتگی………………………………………………………………………….115
- تخطئهٔ پیران عصر…………………………………………………………………………116
- بحث بر سر پیر داشتن یا نداشتن حافظ………………………………………………116
- 6-1-3-3-آفرینش پیر مغان…………………………………………………………………………………..121
- 6-2- مباحثی راجع به پیر مغان…………………………………………………………………………….123
- 6-5-1- معانی قاموسی و عرفانی پیر مغان………………………………………………………………124
- 6-5-2- اظهار نظرها راجع به پیر مغان…………………………………………………………………..127
- 6-5-3- ویژگیها و آموزههای پیر حافظ…………………………………………………………………137
- فصل هفتم: چند مسئلهٔ مهم راجع به پیر حافظ………………………………………….148
- تأثر حافظ از داستان شیخ صنعان……………………………………………………………………148
- 7-1-1-شیخ صنعان و پیر مغان……………………………………………………………………………….150
- 7-2- جام جم و آیینهٔ اسکندر……………………………………………………………………………..152
- 7-2-1- جام جم…………………………………………………………………………………………………..153
- پیشینهٔ کاربرد جام جم در ادبیات فارسی…………………………………………..153
- جام اسکندر…………………………………………………………………………………….159
- ویژگیهای جام جم…………………………………………………………………………..161
- مقصود از جام جم در عرفان………………………………………………………………164
- جام جم و آیینه…………………………………………………………………………………166
- آیینهٔ اسکندر………………………………………………………………………………………172
- شراب………………………………………………………………………………………………174
- صحو و سکر…………………………………………………………………………………………174
- ویژگیهای شراب…………………………………………………………………………………..179
- 7-3-2-1- ویژگیهای شراب انگوری (زمینی)………………………………………………………179
- 7-3-2-2- ویژگیهای مشترک شراب انگوری و روحانی………………………………………180
- ویژگیهای مختص شراب روحانی………………………………………………………..183
- 7-3-3- ترکیبات اضافی به کار رفته با شراب……………………………………………………………186
- 7-3-4- برخی اصطلاحات مربوط به شراب……………………………………………………………..188
- 7-3-4-1- بادهٔ خام…………………………………………………………………………………………..188
- 7-3-4-2- می مغانه……………………………………………………………………………………………..189
- 7-3-4-3- هوم……………………………………………………………………………………………………..190
- 7-3-4-4-پیر دهقان………………………………………………………………………………………………193
- 7-3-4-5- شیخ جام……………………………………………………………………………………………..194
- 7-3-4-6-پیر گلرنگ…………………………………………………………………………………………….195
- محل به دست آوردن شراب………………………………………………………………………197
- 7-3-5-1-خرابات و میخانه……………………………………………………………………………………199
- شخصیتهای مرتبط با شراب……………………………………………………………………202
- شراب در دیوان حافظ………………………………………………………………………………205
- 7-3-7-1- بادهٔ عرفانی………………………………………………………………………………..206
- 7-3-7-2- بادهٔ انگوری (زمینی)…………………………………………………………………..207
- 7-3-7-3- بادهٔ ادبی…………………………………………………………………………………..208
- شراب و عشق……………………………………………………………………………………….211
- 7-3-8-1-وجوه اشتراک شراب و عشق…………………………………………………………..218
- 7-3-8-2-مکان عشق………………………………………………………………………………….220
- 7-3-8-3-شراب، عشق و پیر مغان……………………………………………………………….221
- فصل هشتم: نتیجهگیری………………………………………………………………………….224
- فصل نهم: جدولهای مربوط به بسامد پیر و مشتقات آن در آثار چهار شاعر مذکور…………………………………………………………………………………………………………228
- 9-1- عطار………………………………………………………………………………………………………….228
- 9-1-1- الهی نامه………………………………………………………………………………………………..228
- 9-1-2- دیوان اشعار……………………………………………………………………………………………230
- 9-1-3- اسرارنامه……………………………………………………………………………………………….232
- 9-1-4- منطقالطیر………………………………………………………………………………………………234
- 9-1-5- مختارنامه……………………………………………………………………………………………….235
- 9-1-6- تذکرهالاولیاء…………………………………………………………………………………………..235
- 9-1-7- مصیبتنامه…………………………………………………………………………………………….235
- 9-2- خواجو………………………………………………………………………………………………………239
- 9-2-1- دیوان اشعار……………………………………………………………………………………………239
- 9-2-2- سایر آثار………………………………………………………………………………………………..240
- 9-3- حافظ………………………………………………………………………………………………………..241
- 9-3-1- دیوان اشعار……………………………………………………………………………………………241
- 9-4-سنایی………………………………………………………………………………………………………….244
- 9-4-1-دیوان اشعار……………………………………………………………………………………………..244
- 9-4-2- حدیقهالحقیقه………………………………………………………………………………………….246
- 9-4-3- سایر آثار…………………………………………………………………………………………………246
- 9-5- پیر مغان در آثار شاعران همعصر یا پیش از حافظ……………………………………………247
- فهرست منابع………………………………………………………………………………………………..248
- چکیدهٔ انگلیسی………………………………………………………………………………………….273
مقدمه، هدف و روش تحقیق
یکی از بزرگترین و پرارجترین شاعران ایران زمین که در آسمان ادب این کشور جاودانه میدرخشد، خواجه حافظ شیرازی است. هنر والای این شاعر در غزلسرایی، احاطهٔ او به علوم مختلف، آشنایی با آثار شاعران فارس و عرب پیش از خود، و از همه مهمتر توانایی او در ایهام و نیز ابهامآفرینی به گونهای که بتواند همزمان جنبههای مختلف عرفان، عشق، طنز، انتقاد اجتماعی و… را در یک غزل یا حتی یک بیت جای دهد، و در عین حال چنان اندیشهها و دیدگاههایش را در زیر لایههای معنایی شعرش پنهان کند که هنوز هم پس از گذشت هفت قرن از وفاتش، بحث و مجادله بر سر یافتن منظور و مقصودش راجع به موضوعات مختلف مطرح در غزلش ادامه دارد، وی را به شاعری پر رمز و راز تبدیل کرده است. روانی و زیبایی اشعارش گاه مسحورکننده است و شاید به جرأت بتوان ادعا کرد که مردم ایران با هیچ شاعری به اندازهٔ حافظ مأنوس نیستند. علت این محبوبیت را هم علاوه بر هنرمندی شاعر در زیبا سرودن اشعار، میتوان در چند پهلو بودن مفاهیم و تنیدگی زیرکانهٔ آنها در هم دانست. لذا هر کسی میتواند بر حسب فهم گمانی داشته باشد و با اشعار این شاعر افسونگر انس بگیرد. به همین طریق هر طایفه و طریقهای نیز او را به خود منتسب کرده و از همکیشان و هممشربان خویش شمرده است.
یکی از مسائل مهم و بحثبرانگیز دیوان حافظ، مسئلهٔ «پیر» اوست که اغلب با عنوان «پیر مغان» شناخته میشود. اینکه پیر مغان کیست و آیا فردی واقعی است یا خیالی، سؤالی است که غالباً ذهن خوانندگان دیوان حافظ را به خود مشغول داشته و میدارد. دربارهٔ کیستی یا چیستی این شخصیت یا اصطلاح، اظهار نظرهای فراوانی شده است. برخی به خاطر وجود واژهٔ «مغ» در این ترکیب، «پیر مغان» را زرتشت دانستهاند و عدهای دیگر که از دید اصطلاحات صوفیه را بررسی نمودهاند، از آن به انسان کامل تعبیر کردهاند، و کسانی هم که از دیدگاه انتقاد اجتماعی به این موضوع نگریستهاند، «پیر مغان» را سمبلی اعتراضی در مقابل شیخان ریاکار صوفیه دانستهاند. در چارچوب مدح پادشاهان هم، بعضی دیگر، مقصود از آن را پادشاه عنوان کردهاند. البته در کنار اینها از پیر مغان به خدا، ائمهٔ معصومین، امام حسین، عشق، اشاره به مغان پیش از اسلام و…هم تعبیر شده است. برخی از این نظرات چنان متضاد هستند که نمیتوان آنها را در یک مقولهٔ مشترک گنجاند. اهمیت دانستن منظور حافظ از «پیر» و مشتقات آن در مجموعهٔ اشعارش، چون «پیر مغان»، «پیر میکده»، «پیر خرابات» و… از این روست که میتواند نمایانگر طرز تفکر، جهانبینی و اعتقادات شاعر بوده، در درک بهتر سایر موضوعات مربوط به حافظ و اشعارش نیز راهگشا باشد.
برای نیل به این مقصود، نیازمندیم که از سرچشمههای اندیشه و تأثر او آگاهی داشته باشیم. محمد گلاندام که به عنوان جامع دیوان حافظ شهرت دارد، در مقدمهٔ دیوان نوشته است که عدهای از دوستان حافظ، اصرار داشتند که خواجه در زمان حیاتش اشعارش را جمعآوری کند. اما وی به دلیل اشتغال زیاد به مطالعه و «تتبع در دواوین فارسی و عربی» فرصت چنین کاری را نداشت. این گفته اگر قابل استناد باشد، نشان دهندهٔ توجه حافظ به آثار سایر شعرا بوده است. مطالعاتی که در مورد تأثر حافظ از پیشینیانش صورت گرفته، مشترکات وی با تعداد نسبتاً زیادی از شعرا، و تأثیرپذیری او از ایشان -هم در مفاهیم و هم در صورت شعری- را آشکار میکند. بهاءالدین خرمشاهی در مقدمهٔ جلد 1 «حافظنامه» در بخشی تحت عنوان «تأثیر پیشینیان بر حافظ» حدود بیست شاعر را که حافظ از ایشان تأثیر پذیرفته، برشمرده است. محمد امین ریاحی نیز در مقالهٔ «سرچشمههای مضامین حافظ» (ریاحی، 1350) چند شاعر دیگر را هم به این مجموعه اضافه کرده است، و مطالعهٔ آثار شاعران دیگر، به جز کسانی که این دو نفر اشاره کردهاند، شاید افراد بیشتری را نیز بیفزاید. از این رو به نظر میرسد که یکی از منابع ضروری برای آشنایی با خط فکری حافظ، و ویژگیهای جهان شعری او، رجوع به آثار پیشینیانش باشد. بدین منظور از میان شاعران مؤثر بر حافظ، سه تن که به نظر میرسید بیشترین تأثیر را بر وی گذاشته باشند، به عنوان محور مطالعات پیش از حافظ انتخاب شدند.
از جمله مضامین مهمی که در شعر حافظ وجود دارد، عرفان، عشق، طنز و انتقاد اجتماعی است. از همین رو از میان شاعرانی که حافظ از ایشان تأثیر پذیرفته است، سنایی به عنوان یکی از پیشگامان انتقاد اجتماعی، عرفان و قلندریات[1]، عطار از سردمداران عرفان عاشقانه، و خواجو به لحاظ مشابهت سبک غزلسرایی با حافظ، برای بررسی در نظر گرفته شدند. علاوه بر این موضوعات، جریانها و سنتهای شعری و ادبی مؤثر بر موضوع مورد نظر نیز تا حد ممکن و مورد نیاز بحث شدهاند.
1- راجع به قلندریات در بخش مربوط به قلندریه توضیح داده شده است.
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.