پایان نامه پروژه سدها
شامل:
- تاريخچه سدسازي در ايران و جهان
- اهداف سدسازي
- طبقه بندي انواع سدها
- انتخاب نوع سد مناسب براي ساختگاه
- مطالعه، تحليل و بررسي انواع سدها
1-1. تاريخچه سدسازي در ايران و جهان
بشر از زمانهاي دور، براي مهار نيروهاي طبيعي و در اختيار گرفتن آنها تلاش و تكاپوي زيادي انجام داده است. يكي از عمده ترين نياز انسان در زندگي، مسئله آب است كه عامل اساسي تشكيل تمدنهاي كهن در مناطق مختلف جهان بوده و عدم آن، باعث نابودي تمدنهاي قديمي زيادي شده است. تاريخ و تمدن بشر نشان مي دهد كه اكثر شهرها و تمدن ها، تا حد امكان در كنار رودخانه ها يا سواحل درياها بنا شده است. با افزايش جمعيت و افزايش آگاهي ها، انسانها سعي نمودند در مناطق دورتر از رودخانه نيز از امتياز آب بهره مند شوند. مهندسي سد از روش هاي ساخت ابتدائي و ساده به شكل پيچيده امروزي، تكامل يافته است. سدسازي كهن را بايد ارج نهاد چرا كه يك هنر اوليه و آزمايشات منتج از تجارب و آزمونهاي ساده بوده است كه بتدريج طي قرنهاي متمادي با علم درآميخته است. سدهاي خاكي ساخته شده در هزاران سال پيش از استحكام چنداني برخوردار نبودند لذا به راحتي بوسيله سيلاب شسته شده و از بين مي رفتند. ولي ساخت سدهاي با مصالح سنگي در بسياري از نقاط دنيا رايج بوده است. يكي از اولين سدهاي سنگريزه اي جهان، سد الكفاره در وادي الغراوي، نزديكي حلوان در كشور مصر است. بقاياي جامانده از اين سد كه زمان ساخت آن بين سالهاي 2600 تا 2900 قبل از ميلاد تخمين زده ميشود، نظر هر بيننده اي را به خود جلب مي كند. اين سد از نوع سنگريزه و به ارتفاع 14 متر و طول 115 متر با پوشش ساخته شده از سنگ تراشيده و هسته سنگ لاشه اي – شني بوده است.
مهارت سازندگان سدها به تدريج در طول قرنهاي متمادي افزايش يافت. روميان سدهاي زيادي با مصالح بنائي و ملات بسيار بادوام احداث كردند كه برخي از آنها، هنوز هم مورد بهره برداري قرار مي گيرد و سرريزهاي بزرگ آن سدها، گواه بر درك روميان از مباني مهندسي است. در ايران قديم نيز سد مهمي در تنگه باريكي بروي رودخانه كبار در حدود 24 كيلومتري شهرستان قم ساخته شده است. تصور مي شود اين سد كه قدمت آن به حدود 1300 سال قبل از ميلاد مي رسد، قديمي ترين سد قوسي باشد كه هنوز هم پابرجا مانده است. ارتفاع آن به حدود 26 متر و طول آن به 55 متر بالغ مي شود. بدنه اين سد از سنگ لاشه سخت و رويه آن از ملات و تخته سنگ ساخته شده و دو سر قوس سد به ديواره هاي تنگه قفل و بست گرديده است.
طراحي سدهاي پشتبنددار با احداث سد البوئورادفريا (كه به نام سد المند الجو نيز معروف است) در نزديكي باداجو اسپانيا در سال 1747 پيشرفت نمود. اين سد يك سازة سنگ لاشه اي – بنائي به ارتفاع 5/23 متر و طول 170 متر ميباشد. كه سطح پائين دست آن به پشتبندها تكيه دارد. مفاهيم طراحي سدهاي سنگي از اسپانيا به آمريكالي شمالي و آمريكاي جنوبي انتقال يافت در مكزيك سدهاي سنگ لاشه اي – بنائي در موارد زيادي انتخاب گرديد.
سازه بنائي معروف به ميرالوم اولين سد چند قوس شناسائي شده دنيا است كه در حدود سال 1800 ميلادي در نزديكي حيدرآباد هند ساخته شد. ارتفاع اين سد تقريباً 12 متر و طول آن 762 متر است. جدول (1-1) ليست تعدادي از سدهاي مهم ايران را نشان مي دهد. همچنين در جدول (2-1) ليست بزرگترين سدهاي مهم جهان با تقسيم بندي بر حسب ارتفاع و تيپ ساخت و به تفكيك كشورها و زمان ساخت و اجراء، ارائه شده است. با توجه به اينكه اطلاعات ارائه شده در اين جدول، آخرين اطلاعات مأخوذ از شبكه هاي اطلاع رساني جهاني است، لذا حتي بعضي از سدهاي در حال ساخت را نيز شامل مي شود.
]براي مثال بلندترين سد در حال ساخت جهان در حال حاضر در كشور روسيه با تيپ (E-R) به ارتفاع 335 متر مي باشد.
رديف | نام سد | محل سد | نوع سد | ارتفاعازشالوده
و از عمق (m) |
طول تاج سد | عرض تاج سد در قاعده (m) | سال اتمام |
1 | گلپايگان | گلپايگان | پارهسنگي | 51/56 | 340 | 15 | 1339 |
2 | كرج (اميركبير) | كرج | بتنيقوسي | 165/180 | 390 | 82/30 | 1340 |
3 | دز | شمال دزفول | بتنيقوسي | 190/203 | 212 | 4.5/27 | 1341 |
4 | سفيدرود | منجيل | بتنيباپشتبند | 106 | 425 | 10.5/100 | 1341 |
5 | اكباتان | همدان | بتنيوزنيپايهدار | 33/54 | 286 | 5/36 | 1342 |
6 | لتيان | شمال تهران | پايه دار | 80/107 | 450 | 9/99 | 1346 |
7 | زاينده رود | اصفهان | دو قوسي | 88/100 | 450 | 6.5/29 | 1349 |
8 | زرينه رود | بوكان | خاكي | 50/52 | 720 | 10/245 | 1350 |
9 | وشمگير | گرگان | خاكي | 17.8/28 | 430 | 12 | 1349 |
10 | ارس | قزل قشلاق | خاكي | 38/46 | 945 | 8/182 | 1349 |
11 | مهاباد | مهاباد | پاره سنگي | 46/47.5 | 700 | 8/215 | 1349 |
12 | درودزن | شمال شيراز | خاكي | 55/60 | 700 | 10/400 | 1352 |
13 | كارون | مسجدسليمان | بتنيدوقوسي | 177/200 | 380 | 6/31.5 | 1356 |
14 | چاه نيمه | سيستان | خاكي | 17 | 170 | 6/168 | 1360 |
15 | ميناب (استقلال) | ميناب | بتنيقوسي | 52.5/60 | 450 | 2.5/58 | 1362 |
16 | لار | شمال تهران | خاكي | 105/105 | 1170 | 12/100 | 1359 |
17 | قشلاق (وحدت) | سنندج | پاره سنگي | 80/90 | 330 | 10/260 | 1362 |
18 | سد دوم كوهرنگ | فارسان | بتني وزني | 22 | 73 | 1364 | |
19 | كارده | كارده(مشهد) | بتنيدوقوسي | 50/67 | 144 | 3.2/8.5 | 1366 |
20 | طرق | طرق (مشهد) | بتنيدوقوسي | 74/81 | 330 | 4.8/128 | 1367 |
21 | جيرفت | جيرفت | بتنيدوقوسي | 127/133 | 250 | 5/17 | 1370 |
22 | خميران | بالاينجفآباد | خاكي | 25.5/31 | 185 | 11/148 | 1371 |
جدول (1-1): ليست تعدادي از سدهاي مهم ايران
سال تكميل | (m) ارتفاع | تيپ | كشور | رودخانه | نام | رديف |
UC | 335 | E-R | Russia | Vakhah | Kogun | 1 |
1980 | 300 | E | Tajikistan | Vakhah | Nurek | 2 |
1961 | 285 | G | Switzerland | Dixence | Crand Dixence | 3 |
1980 | 272 | A | Ceorgia | Inguri | Inguri | 4 |
1980 | 261 | R | Mexico | Crijalva | Chicoasen | 5 |
UC | 261 | E-R | India | Bhagirathi | Tehri | 6 |
UC | 253 | E-R | India | Toas | Kishau | 7 |
UC | 245 | A | China | Tiang | Erlan Yalong | 8 |
UC | 245 | A | Russia | Yenisei | Sayano-shushensk | 9 |
UC | 243 | R | Colombia | Cuavio | Cuavio | 10 |
جدول (2-1): ليست تعدادي از بلندترين سدهاي جهان
Type: E= Earth fill (خاكريز); R=Rockfill (سنگريز);
G=Gravity (وزني); A=Arch (قوسي)
UC=Under construction
Source: Vscold Register of Dams
تقريباً تا سال 1850، معيارهاي ملي براي طراحي سد معدود بود. شكست سد پوئن تس برروي دورخانة ريوگوادالن تين در اسپانيا در سال 1802، عدم كفايت برخي روشهاي تجربي را به نمايش گذاشت.
ابتدا قرار بود كه اين سازه بنائي وزني، كاملاً برروي سنگ ساخته شود، اما كشف آبرفت عميق در آبراه رودخانه منجر به استفاده از شمعكها و قيدهاي چوبي در پي همان قسمت شد. پس از 11 سال بهره برداري، زيربندي در هم شكست و بريدگي بزرگي در سد ايجاد شد. طي قرن نوزدهم، پيشرفت قابل توجهي در مهندسي سدهاي وزني در اروپا حاصل گرديد. در سال 1853، مهندس فرانسوي ام. دوسازيلي توصيه كرد كه فشار داخلي سد پائين تر از حد معين نگه داشته شده و نيز ابعاد آن طوري تعيين شود كه از لغزش جلوگيري به عمل آيد، 25 سال بعد، مفهوم خط منتجة نيروها در داخل يك سوم مياني هر صفحه افقي بوسيلة دبل يو.جي.ام رانكين انگليسي به تفصيل تشريح و روشن گرديد. مفاهيم پيشنهاد شده بوسيلة ام. دو سازيلي و رانكين راه را براي تحليل منطقي سدها گشود.
درحالي كه معيار يك سوم مياني بطور عام براي تأمين مقاومت سدهاي وزني تحت بار متوسط در مقابل واژگوني پذيرفته شده بود، مهندسين به اهميت فشار بر كنش و لغزش پي مي بردند.
در اين راستا، در طراحي سد ويرنوي در انگليس كه طي سالهاي 1882 تا 1890 ساخته شد، يك سيستم زهكشي براي كاهش فشار بر كنش پيش بيني گرديد.
Number of incidents | |||||||
Total | Misc | Rockfill | Earthfill | Cravity | Buttress | Arch | |
72 | 1 | 2 | 49 | 6 | 5 | 9 | Exploration |
11 | —– | —– | 8 | 2 | —– | 1 | Material |
25 | —– | 3 | 17 | 4 | 1 | —– | Layout |
76 | 2 | 3 | 48 | 13 | 6 | 4 | Design |
41 | —– | 5 | 32 | 2 | 1 | 1 | Construction |
6 | —– | 1 | 5 | —– | —– | —– | Operation |
5 | —– | —– | 3 | —– | 1 | 1 | Supervision |
236 | 3 | 14 | 162 | 27 | 14 | 16 | Total |
جدول (3-1): تعداد حوادث اتفاق افتاده در سدهاي با تيپ هاي مختلف بر اساس انتشارات كميته بين المللي سدهاي بزرگ
از اوايل قرن بيستم پيشرفت مهمي در فن آوري بتن سدها كه شامل مخلوطهاي دقيقاً كنترل شده، لرزش، سيمانهاي مخصوص، انواع پوزولان، دانه بندي شن و ماسه، هوادهي، سرمايش و مواد افزودني مي باشد، به دست آمده است.
سازه هاي شگفت انگيزي چون سد گراندديكسنس سوئيس كه در سال 1962 به ارتفاع 285 متر در كشور سوئيس ساخته شد، نمونه پيشرفت به دست آمده در طراحي و ساخت سدهاي بتني مي باشند. در قرن نوزدهم با آغاز استفاده از ماشين آلات به جاي حيوانات در حمل مصالح و متراكم ساختن خاكريز و غيره توسعة سدهاي خاكي شتاب بيشتري گرفت. انتقال از دورة گريدرها و گاريهاي اسبي، غلطك هاي صاف و ماله كشي بزودي با تعميم استفاده از ماشين آلات سنگين مانند غلطك پاچه بزي و كشنده هاي با يدك چرخ زنجيري به صورت كامل انجام گرفت. تا سال 1940 تجهيزات بزرگ ويژه اي براي جابه جائي و تراكم خاك و سنگ ساخته شده بود. در دو دهه 1950 تا 1970، غلطك لرزان در وهلة اول براي متراكم كردن شن و ماسه و سپس براي متراكم كردن سنگريزه ها مقبوليت گسترده اي پيدا كرد. اين وسيله در انتخاب و ساخت سدهاي سنگريز متراكم به جاي خاكريز يا سنگريز غيرمتراكم تأثير زيادي داشت.
با افزايش زياد توانائيهاي انسان در سدسازي، روند كار به سوي احداث سدهاي خاكي بزرگ گرايش يافت و با شناخت عمومي از قابليت اين نوع سد براي انطباق با شرائط مختلف ساختگاه نسبت به سدهاي صلب تر، اين گرايش رو به فزوني گذاشت.
ساخت سدهاي سنگريز با احداث سد سالتسپرينگز به ارتفاع بي سابقة 100 متر در كاليفرنياي آمريكا (1931) جذابيت بيشتري يافت. اين سد از نوع سنگريز غيرمتراكم با رويه بتني است كه تا اواسط قرن حاضر رايج بود.
2-1. اهداف سدسازي
هريك از سدها، داراي ويژگي خاصي است و براي اهداف مشخصي نيز طراحي و اجراء مي شوند. بعضي از سدها براي يك هدف مشخص مثل جلوگيري از سيلاب و تخريب شهرها و روستاها ساخته مي شوند و بعضي ديگر اهداف متعددي در ساخت آنها منظور شده است. در زير به اغلب اين اهداف اشاره مي شود كه هر سدي چه در گذشته و چه حال براي پوشش دادن به يكي از اين نيازها و يا تركيبي از اين موارد، ساخته شده و يا ساخته خواهد شد.
- كشاورزي (توسعه اراضي و بهبود نوع كشت)
- تامين آب شرب مردم و آب مورد نياز كارخانجات
- توليد برق شهري و برق صنعتي
- سياحتي و گسترش صنعت توريسم
- تلطيف هواي منطقه و بهبود محيط زيست
- پرورش ماهي و مرغابي (توليد پروتئين)
- مهار آبهاي سطحي و سيلابهاي فصلي
- رسوبگيري و جلوگيري از گسترش رسوب در اراضي پائين دست
3-1. طبقه بندي انواع سدها
بطور كلي انواع و اقسام سدهايي كه در سطح جهان براي پوشش هركدام از اهداف سدسازي، ساخته شده اند به شرح زير طبقه بندي مي شوند. لازم به ذكر است كه اين طبقه بندي بر اساس مصالح تشكيل دهنده اجزاء سد و شكل سد صورت گرفته است:
الف) سدهايي كه توسط مواد متصل به هم ساخته مي شوند.
ب) سدهايي كه توسط مواد غير متصل به هم ساخته مي شوند.
ج) سدهاي ساخته شده با مصالح خاص.
مورد الف بيشتر شامل سدهاي بتني و سدهاي ساخته شده با مصالح بنايي (در گذشته) است داراي تقسيم بندي زير مي باشد:
1-سدهاي وزني
2-سدهاي قوسي
1-2. تك قوس
1-1-2. قوس با شعاع ثابت
2-1-2. قوس با شعاع متغير
2-2. دو قوس
3-سدهاي پايه دار يا پشت بنددار
1-3. تك قوسي
2-3. چند قوسي
3-3. ساده
4-سدهاي انحرافي
1-4. انحرافي كاملاً متحرك
2-4. انحرافي نيمه متحرك
3-4. انحرافي ثابت
مورد ب در خصوص سدهاي ساخته شده با مواد غير متصل شامل انواع سدهاي خاكي و سنگي و سنگريزه اي مي باشد كه به ترتيب زير طبقه بندي مي شوند:
1-سدهاي خاكي
- سدهاي خاكي همگن.
- سدهاي خاكي مغزه دار
- سدهاي خاكي ديافراگمي
2-سدهاي سنگي
- سدهاي سنگي
- سدهاي سنگريزه اي
مورد ج، سدهاي ساخته شده با مصالح خاص شامل سدهاي لاستيكي و زيرزميني است كه در فصل مربوطه توضيح بيشتر ارائه شده است.
4-1. انتخاب نوع سد مناسب براي ساختگاه
در اجراء پروژه هاي سدسازي، ابتدا درخواست مطالعه لازم جهت اجراي سد در يك منطقه خاص توسط مردم يا نمايندگان آنها يا كارشناسان سازمان ها، به واحدهاي ذيربط ارائه مي شود. (اين در صورتي است كه در آن منطقه شناسائي پتانسيل هاي سدسازي و محل هاي مناسب براي تمام منطقه صورت نگرفته باشد). در اين صورت منطقه مورد نظر ابتدا روي نقشه هاي مربوطه مورد مطالعه اوليه قرار مي گيرد. در اين مطالعه وجود آب كافي و محل مناسب براي مخزن و محور سد مد نظر قرار مي گيرد. همچنين وضعيت كلي منطقه از لحاظ پوشش دادن به ديگر اهداف سدسازي از قبيل كشاورزي و حتي سطح زير كشت مورد محاسبه قرار مي گيرد. سپس در صورت وجود محل يا محل هاي مناسب، كارشناساني مركب از كارشناسان مسائل ژئوتكنيك، هيدرولوژي، زمين شناسي و نقشه برداري به محل مورد نظر اعزام مي شوند تا از نزديك منطقه را مورد بازديد صحرائي قرار دهند. در پي اين بررسي، علاوه بر مسائل هيدرولوژي، ژئوتكنيك، زمين شناسي و توپوگرافي منطقه، وجود رسوبات، مسائل محيط زيست، مسائل اجتماعي و اقتصادي و غيره مطرح مي شود. در اين انتخاب، محل سد و نوع سد و ابعاد آن و هزينه تقريبي آن جهت بررسي هاي بيشتر تعيين مي گردد.
در انتخاب نوع سد، شرايط توپوگرافي و زمين شناسي محل، عوامل اوليه در ارزيابي مناسب بودن نسبي انواع سدها است. اين مشخصات ساختگاه سد، كه ارتباط متقابل با هم دارند، بر نحوه بارگذاري روي پي و الگوي نشت از حاشيه هاي مخزن تأثير مي گذارند. اگر تغيير شكل پذيري يا شكل پي سد از نقطه اي به نقطه اي ديگر بسيار متغير باشد، ممكن است منجر به تمركز تنش در قسمتهاي خاصي از سد شود. مخصوصاً سدهاي خاكي ممكن است در اثر تغيير شكل، در نقاط بحراني آسيب پذير باشند. همچنين ممكن است در تكيه گاههاي پرنشيب و در سطوح مشترك سازه اي، كه امكان متراكم نمودن مصالح به اندازه كافي وجود ندارد، نشستهاي نامساوي ايجاد شود. در اين محلها، تغيير شكل خاكريز ممكن است باعث بازشدن مجاري خطرناك براي نشست آب گردد. به همين دليل، شكستهاي زيادي در طول مجاري تخليه صورت گرفته است. هرچند خاكريزهائي كه به نحو صحيح ساخته شده است، قادر به تحمل حركات زيادي مي باشند ولي مقاومت آنها در مقابل سرريز شدن آب نسبتاً كم است، لذا ارتفاع آزاد و ظرفيت سيستم سرريز آنها بايد مقداري دست بالا و محافظه كارانه درنظر گرفته شود. برعكس اين نوع سدها، اغلب سدهاي بتني مي توانند در شرايط استغراق (عبور آب از روي تاج آنها) حداقل تا چندين ساعت مقاومت كنند. رمز ايمني آنها ممكن است مقاومت پي در مقابل ضربة آب سرريز كننده باشد.
حمید –
خوب