پایان نامه ارزیابی اقدامات حفاظت آب و خاک با استفاده از روش جهانی WOCAT
فهرست محتوا
فهرست مطالب
- عنوان صفحه
- چکیدهٔ فارسی………………………………………………………………………………………………………………………………. 1
- فصل اول: کلیات
- 1-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………………. 4
- 1-2- تعاریف و اصطلاحات…………………………………………………………………………………………………………… 6
- 1-2-2- آبخیزداری……………………………………………………………………………………………………………………….. 6
- 1-2-3- اقدامات…………………………………………………………………………………………………………………………….. 7
- 1-2-4- ارزیابی……………………………………………………………………………………………………………………………… 7
- 1-2-5- فنآوری……………………………………………………………………………………………………………………………. 7
- 1-2-6- فنآوریهای حفاظت آب و خاک 8
- 1-2-7- راهکارهای حفاظت آب و خاک 10
- 1-2-8- مدیریت پایدار زمین……………………………………………………………………………………………………….. 10
- 1-2-9- حفاظت آب و خاک………………………………………………………………………………………………………… 11
- 1-2-10- تخریب زمین………………………………………………………………………………………………………………… 11
- 1-2-11- تخریب فیزیکی…………………………………………………………………………………………………………….. 12
- 1-2-12- مرحلهٔ پیشگیری………………………………………………………………………………………………………… 12
- 1-2-13- مرحلهٔ کاهش……………………………………………………………………………………………………………… 12
- 1-2-14- مرحلهٔ احیاء……………………………………………………………………………………………………………….. 13
- 1-2-15- کاربری اراضی……………………………………………………………………………………………………………….. 13
- 1-2-16- کاربران اراضی……………………………………………………………………………………………………………….. 13
- 1-12-17- طول دورهٔ رشد 14
- 1-2-18- گروههای فنآوری حفاظت آب و خاک………………………………………………………………………. 14
- 1-2-18-1- کشاورزی حفاظتی…………………………………………………………………………………………………… 14
- 1-2-18-2- کود/ کمپوست (اصولاً اقدامات زراعی)………………………………………………………………….. 14
- 1-2-18-3- نوارها/ پوشش گیاهی (اصولاً اقدامات گیاهی)………………………………………………………. 14
- 1-2-18-4- تلفیق جنگل با زراعت…………………………………………………………………………………………….. 15
- 1-2-18-5- جمعآوری آب (سازه با گیاهی)………………………………………………………………………………. 15
- 1-2-18-6- کنترل خندق (ترکیبات سازهای با گیاهی)……………………………………………………………. 15
- 1-2-18-7- تراس/سکوها (سازهای، اما اغلب ترکیب شده با گیاهی و یا زراعی)……………………. 15
- 1-2-18-8- مدیریت مراتع (اقدامات مدیریتی با ترکیب اقدامات گیاهی و زراعی)………………… 16
- 1-2-18-9- دیگر فنآوریها……………………………………………………………………………………………………….. 16
- 1-3- ضرورت انجام تحقیق…………………………………………………………………………………………………………… 16
- 1-4- اهداف تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………. 18
- 1-5- سؤالات تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………….. 19
- 1-6- فرضیات تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………. 19
- فصل دوم: پیشینهٔ تحقیق
- 2-1- تعریف برنامهٔ جهانی راهکارها و فنآوریهای حفاظت آب و خاک (WOCAT)………….. 21
- 2-1-1- پرسشنامهٔ WOCAT…………………………………………………………………………………………………… 21
- 2-2- مطالعات داخلی……………………………………………………………………………………………………………………. 22
- 2-3- تحقیقات و مطالعات خارجی………………………………………………………………………………………………. 25
- فصل سوم: مواد و روشها
- 3-1- معرفی منطقهٔ مورد مطالعه………………………………………………………………………………………………. 29
- 2-3- روش تحقیق…………………………………………………………………………………………………………………………. 30
- فصل چهارم: نتایج
- 4-1- فعالیتهای آبخیزداری صورت گرفته در محدودهٔ حوزهٔ آبخیز لپویی 36
- 4-2- کاربری اراضی قبل از حفاظت……………………………………………………………………………………………. 38
- 4-3- کاربری اراضی بعد از حفاظت 39
- 4-4- نوع تخریب…………………………………………………………………………………………………………………………… 40
- 4-5- مراحل مداخله……………………………………………………………………………………………………………………… 41
- 4-6- محیط طبیعی………………………………………………………………………………………………………………………. 42
- 4-6-1- نوع اقلیم………………………………………………………………………………………………………………………….. 42
- 4-6-2- شیب………………………………………………………………………………………………………………………………… 43
- 4-6-3- مواد آلی خاک…………………………………………………………………………………………………………………. 44
- 4-7- محیط انسانی (وضعیت معیشت)……………………………………………………………………………………….. 45
- 4-7-1- جهات تولید…………………………………………………………………………………………………………………….. 45
- 4-7-2- تولیدات……………………………………………………………………………………………………………………………. 46
- 4-8- تأثیرات اکولوژیکی بهبود عملکرد سیستم آب و زمین…………………………………………………….. 48
- 4-8-1- کاهش تلفات خاک………………………………………………………………………………………………………….. 50
- 4-8-2- بهبود پوشش خاک…………………………………………………………………………………………………………. 52
- 4-8-3- افزایش حاصلخیزی خاک………………………………………………………………………………………………. 53
- 4-9- تجزیه و تحلیل…………………………………………………………………………………………………………………….. 65
- فصل پنجم: نتیجهگیری و پیشنهادها
- 5-1- کاربری اراضی قبل از حفاظت……………………………………………………………………………………………. 67
- 5-2- کاربری اراضی بعد از حفاظت 68
- 5-3- نوع تخریب…………………………………………………………………………………………………………………………… 69
- 5-4- مراحل مداخله……………………………………………………………………………………………………………………… 70
- 5-5- محیط طبیعی………………………………………………………………………………………………………………………. 72
- 5-5-1- نوع اقلیم………………………………………………………………………………………………………………………….. 72
- 5-5-2- شیب………………………………………………………………………………………………………………………………… 74
- 5-5-3- مواد آلی خاک…………………………………………………………………………………………………………………. 75
- 5-6- محیط انسانی (وضعیت معیشت)……………………………………………………………………………………….. 77
- 5-6-1- جهات تولید……………………………………………………………………………………………………………………… 77
- 5-6-2 تولیدات………………………………………………………………………………………………………………………………. 78
- 5-6-2-1- تولید علوفه…………………………………………………………………………………………………………………. 78
- 5-7- تأثیرات اکولوژیکی……………………………………………………………………………………………………………….. 80
- 5-7-1- بهبود عملکرد سیستم آب و زمین………………………………………………………………………………… 80
- 5-7-2- کاهش تلفات خاک………………………………………………………………………………………………………….. 82
- 5-7-3- بهبود پوشش خاک…………………………………………………………………………………………………………. 84
- 5-7-4- افزایش حاصلخیزی خاک………………………………………………………………………………………………. 85
- 5-8- نتیجهگیری…………………………………………………………………………………………………………………………… 87
- 5-9- پیشنهادها……………………………………………………………………………………………………………………………… 94
- منابع
- منابع فارسی……………………………………………………………………………………………………………………………………. 96
- منابع انگلیسی…………………………………………………………………………………………………………………………………. 97
- پیوستها…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 99
- چکیدهٔ انگلیسی…………………………………………………………………………………………………………………………… 126
ارزیابی اقدامات حفاظت آب و خاک با استفاده از روش جهانی WOCAT
(مطالعهٔ موردی: حوزهٔ آبخیز لپویی (فارس))
چکیده
سرمایهگذاری در اقدامات حفاظت آب و خاک نیازمند بررسی دقیق و طراحی بر مبنای تجربیات ثبت شده و ارزیابی اثرات و منافع حاصل از اقدامات است. برای مقایسه اقدامات حفاظت آب و خاک در نقاط مختلف لازم است یک روش استاندارد مورد تأیید همهٔ متخصصان در زمینهٔ آبخیزداری قرار گیرد. این تحقیق در نظر دارد تا نتایج کاربرد روش استاندارد برنامهٔ جهانی بررسی روشها و فنآوریهای حفاظت آب و خاک WOCAT)) در ارزیابی فناوریهای انجام شده در عرصهٔ حوزهٔ آبخیز لپویی در استان فارس را ارائه نماید. با بازدید میدانی از حوضهٔ مورد مطالعه و شناسایی فنآوریهای موجود، نسبت به تهیهٔ گزارش برای هر فنآوری اقدام گردید. مراجعه به کارشناسان آبخیزداری ادارهٔ منابع طبیعی استان و شهرستان، مصاحبه با مردم منطقه، برداشت نمونههای لازم خاک، تهیهٔ گزارشات مالی و در پایان با بازدید میدانی، اقدام به تکمیل پرسشنامهٔ اصلی WOCAT شد. نتایج این تحقیق نشان میدهد که ایجاد تعاونی آبخیزداری و اجرای فنآوریهای حفاظت آب و خاک نظیر کشت درختان مثمر بادام به جای مراتع فقیر بر روی تپههای با شیب 16 تا 30 درصد، سبب کنترل انواع فرسایش (سطحی و شیاری) در حوزهٔ آبخیز لپویی شده است. یکی از نشانههای موفقیت این پروژه، کاهش قابل ملاحظهٔ رواناب سطحی و دیگری کاهش میزان فرسایش خاک از 64/3 به 4/2 تن در هکتار در سال که معادل کاهش مقدار 2/1 تن در هکتار در سال میباشد. با اجرای فنآوری نهالکاری بادام، عرصهای به وسعت 170 هکتار از اراضی مرتعی فقیر به باغهای بادام تبدیل گردیده است. طرح فوق باعث گردید که مهمترین فرسایش در حوضه (فرسایش آبی) کنترل گردد و پوشش گیاهی به میزان 50 درصد افزایش یابد. نسبت سود به هزینه، پس از اجرای این فنآوری معادل (4/1) و نسبت درآمد حاصل از فنآوری جدید «کشت درختان مثمر» به فنآوری قبلی «مراتع فقیر» معادل 5/26 برابراست. در اقدام بندخاکی باعث گردید که فرسایش خاک از 6/3 تن در هکتار در سال به 3/3 تن در هکتار در سال کاهش یابد. با اجرای این اقدام، تعداد 20 حلقه چاه برای مصارف کشاورزی احداث گردید که سطح زیر کشتی معادل 100 هکتار به اراضی کشاورزی منطقه اضافه گردید و بند خاکی باعث جلوگیری از سیلاب گردید. جهت اجرا این طرح 900 میلیون ریال هزینه گردیده است که درآمدی معادل 1 میلیارد ریال در سال ایجاد گردید. سود حاصل از اجرای طرح فوق 1/1 برابر میباشد. با اجرای طرح مدیریت، پوشش گیاهی افزایش یافته، رواناب کاهش یافته، فرسایش خاک از 6/3 تن در هکتار در سال به 1/3 تن در هکتار در سال کاهش یافته است. سود اجرای طرح مدیریت معادل 1/1 برابر نسبت به قبل میباشد. با اجرای طرح کپهکاری، فرسایش خاک از 6/3 به 25/3 تن در هکتار در سال کاهش یافته است. سود حاصل از اجرای طرح کپهکاری 08/1 برابر است. از آثار دیگر این پروژهها، معکوس شدن روند مهاجرت و برگشت بسیاری از جوانان بومی با نرخ 10 درصد بوده است. اقدامات انجام شده در منطقه آثار موفقی داشته است و با توجه به پرسشنامهٔ تکمیلی WOCAT نهالکاری بادام در نزد ساکنان منطقه از اهمیت و جایگاه خاصی نسبت به دیگر اقدامها برخوردار است.
واژههای کلیدی: حوزهٔ آبخیز لپویی، WOCAT، ارزیابی، فنآوریهای حفاظت آب و خاک.
فصل اول
کلیات
1-1- مقدمه
از آن جا که یک آبخیز، سیستمی طبیعی است که عوامل بیرونی غیر طبیعی (انسانی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی) نیز در آن تأثیر میگذارند، نحوهٔ برخورد و مدیریت این سیستم برای دستیابی به اهداف مورد نظر بسیار پیچیده و حساس است. از این رو تنظیم برنامهها و طرحهای دقیق بدون در نظر گرفتن عوامل اجتماعی و انسانی با موفقیت چندانی روبرو نخواهد شد.
امروزه، حفاظت آب و خاک اهمیت جهانی دارد. کوفی عنان دبیر اسبق سازمان ملل متحد بیان میدارد که 3/1 زمینهای جهان تخریب یافتهاند (رحیمی، 1389؛ به نقل از یونسدی[1]2005). در سطح بینالمللی، 92 درصد از خاک، به طور مستقیم یا غیرمستقیم توسط کشاورزی تخریب یافته است؛ 28 درصد توسط آزمایشهای کشاورزی، 35 درصد توسط چرای مفرط، و 29 درصد توسط قطع درختان جنگلی برای توسعهٔ اراضی کشاورزی جدید (رحیمی، 1389؛ به نقل از سیمونوس[2]1996).
فنآوریهای حفاظت آب و خاک به راههای مختلف به طور مؤثر با تخریب زمین مبارزه میکند اما بیشتر زمینهای کشاورزی هنوز بهطور مؤثر مورد حفاظت قرار نگرفتهاند و حفاظت آب و خاک نیاز به گسترش بیشتری دارد. منافع پتانسیل اکوسیستم فرای کاهش فرسایش خاک و از دست دادن آب است. اینها شامل عملکرد هیدرولوژیکی آبخیز تضمین جریان پایه، کاهش سیلاب، و تصفیهسازی منابع آب، و نیز ترسیب کربن و نگهداری از تنوع زیستی بر روی زمین و زیرزمین میباشند (لینیگر[3] و همکاران، 2008).
با افزایش سریع جمعیت جهان، میزان بهرهبرداری انسان از زمین و طبیعت افزایش یافته و در نتیجه باعث تخریب هر چه بیشتر و سریعتر زمین و طبیعت گردیده است که این یکی از معضلات بسیار مهم قرن بیست و یکم خصوصاً در کشورهای جهان سوم و همچنین ایران میباشد. به منظور تلاش برای پیشگیری از این روند، دولتها و سازمانهای بینالمللی مربوطه، اصول و روشهای مدیریت آبخیزداری را از دههٔ 1960 تاکنون به کار گرفتهاند (لینیگر و همکاران، 2008).
سرمایهگذاری در اقدامات حفاظت آب و خاک، نیازمند بررسی دقیق و طراحی بر مبنای تجربیات ثبت شده و ارزیابی اثرات و منافع حاصل از اقدامات است. تلاشهای دستهجمعی و منابع کافی برای کسب دانش و آموختن از موفقیتهای حفاظت آب و خاک امری لازم و ضروری است؛ لذا این سرمایهگذاریها ارزش بودجهٔ مصرف شده را بر مبنای اکولوژیک، اقتصادی و اجتماعی معین میسازد. هر روزه در جهان کاربران اراضی و متخصصان حفاظت آب و خاک تحقیقات و آزمایشهای بسیاری در رابطه با مدیریت خاک، بهبود حاصلخیزی زمین و حفاظت منابع انجام میدهند و به دانستههای زیادی دست پیدا میکنند که بسیاری از آنها دارای ارزش بالایی است اما متأسفانه به دلیل نداشتن یک روش استاندارد و یکنواخت ارزیابی نمیتوان نتایج حاصل پروژههای مختلف را در نقاط مختلف با شرایط اکولوژیک متفاوت مقایسه نمود و بنابراین نتایج حاصل از اجرای این پروژهها در سطح محلی باقیمانده و امکان استفاده از آن میسر نبوده در حالیکه ممکن است این پروژهٔ حفاظت آب و خاک یکی از انواع موفق حفاظت آب و خاک باشد.
با توجه به کمبود موجود در سطح بینالمللی برنامهٔ WOCAT در سال 1992 توسط انجمن جهانی حفاظت آب و خاک پیشنهاد و مصوب شد. برنامهٔ بررسی جهانی راهکارها و فنآوریهای حفاظت[4] یا WOCAT، یک شبکهٔ جهانی از همکاری مؤسساتی است که از سال 1992 برای جمعآوری و استانداردسازی اطلاعات با جمعآوری نمودن، تشریح و ساختن دادههای قابل استفاده از نمونههای موفق فنآوریها و راهکارهای حفاظت آب و خاک جهان میباشد. این روش کار متناسب با نیازهای فردی متخصصان و مؤسسات مختلف در مقیاسهای گوناگون از محلی تا ملی، منطقهای و قارهای، و به منظور کسب و کامل نمودن تجربیات با ارزش متخصصان حفاظت آب و خاک طراحی شده است. این روش کار برای متخصصان و دانشمندان حفاظت آب و خاک این امکان را به وجود میآورد که دانستههای حاصل از پروژههای خود را با یکدیگر تقسیم نموده و دانش خود را افزایش و از آنها در تحقیقات خود استفاده و در شکلگیری بهترین تصمیمات در سطح مزرعه و در سطوح بالاتر یکدیگر را یاری کنند (رحیمی، 1389).
WOCAT مناسبترین روش دستیابی به یک سیستم مدیریت اطلاعات به خوبی آزمایش شده (IMS[5]) شامل یک استاندارد برای جمعآوری، ذخیره، تجزیه و تحلیل آزمایشهای حفاظت آب و خاک، و به طور همزمان، یک چهارچوب برای ارزیابی، پایش و مبادلهٔ اقدامات حفاظت آب و خاک را به وجود آورده است (رحیمی، 1389).
1-2- تعاریف و اصطلاحات
1-2-2- آبخیزداری
آبخیزداری عبارت است از مدیریت و بهرهبرداری هماهنگ، یکپارچه و قانونمند از منابع طبیعی، کشاورزی، انسانی و اقتصادی یک آبخیز به گونهای که منابع آب و خاک کاملاً حفظ گردیده و دچار تبعات منفی نگردد (ضیائی، 1380).
آبخیز عبارت است از مساحتی از سطح زمین که اطراف آن را ارتفاعات در برگرفته و رواناب حاصل از نزولات جوی بر روی این سطح در پستترین نقطه متمرکز شده و از آن خارج میگردد (ضیائی، 1380).
1-2-3- اقدامات[6]
عناصر یا اجزای فنآوریهای[7] حفاظت آب و خاک هستند (لینیگر، 2008).
1-2-4- ارزیابی
ارزیابی فعالیتی است بعد از اجرا (رحیمی، 1389؛ به نقل از ایمبودن[8]، 1987). ارزیابی نتیجه بررسی و جمعآوری دادهها دربارهٔ پژوهش خاص، برنامه یا یک سازمان میباشد (رحیمی، 1389؛ به نقل از اسنیدر[9] 1981).
1-2-5- فنآوری[10]
شامل یک یا چند اقدام[11] برای جلوگیری یا کاهش تخریب اراضی به منظور افزایش تولید و درآمد و افزایش امید به زندگی در سکنهٔ آبخیزها صورت میگیرد. به عنوان مثال سکوبندی[12] یک فنآوری است و شامل چند نوع اقدام[13] میباشد که عبارتند از اقدامات سازهای[14]، اقدامات گیاهی[15] نظیر کشت گیاهان مختلف زراعی، باغی، و یا مرتعی بر روی سکو و اقدامات کشاورزی[16] نظیر شخم زدن روی خطوط تراز است. این فنآوری بر حسب اقلیم (خشک، نیمهخشک، نیمهمرطوب، مرطوب)، نوع کاربری اراضی (زراعت سالانه، زراعت دائمی، چراگاه، جنگل، معدن، و …)، نوع تخریب (فرسایش آبی، فرسایش بادی، تخریب شیمیایی، تخریب فیزیکی، تخریب پوشش گیاهی، سازهای، مدیریت) و نوع دخالت (پیشگیری، کاهش، احیا) صورت میپذیرد (لینیگر، 2008).
1-2-6- فنآوریهای حفاظت آب و خاک[17]
عبارت است از یک یا چند اقدام حفاظتی برای جلوگیری و کاهش فرسایش و افزایش تولیدات در زمین که این اقدامات در 4 دسته، به شرح زیر طبقهبندی میشود (لینیگر، 2008).
الف: اقدامات زراعی[18]
اقدامات زراعی، به عنوان مثال، کشاورزی حفاظتی، کود/کمپوست، کشت روی خطوط تراز، مالچپاشی، مخلوطی از انواع کشت زراعی و …، را شامل میشود.
– این اقدامات معمولاً مربوط به محصولات یک ساله هستند.
– در یک دورهٔ رشد و یا در یک فصل تکرار میشوند.
– طول عمر کوتاهی دارند و دائمی نیستند.
– به صورت موضعی اجرا نمیشوند.
– منجر به تغییر در نیمرخ شیب نمیشوند.
– به طور معمول مستقل از شیب هستند.
ب: اقدامات پوشش گیاهی[19]
اقدامات پوشش گیاهی، مانند کشت گیاهان بر روی خطوط تراز، و بادشکن، میباشد.
– بادشکن، درختکاری، ایجاد حصار، کشاورزی و… .
– معمولاً به کشت گراسهای پایا، بوتهها و درختها گفته میشود.
– معمولاً طول عمر پایدار و طولانی مدتی دارند.
– اغلب منجر به تغییر در نیمرخ شیب میشوند.
– اغلب در مساحتهای بین خطوط تراز و در یک ردیف، و یا مخالف باد کاشته میشوند.
ج: اقدامات سازهای[20]
اقدامات سازهای، مانند ایجاد تراس، بانکت، و پشتههای خاکی، میباشد.
– منجر به تغییر در نیمرخ شیب میشوند.
– عمردائمی و یا طولانی مدتی دارند.
– در ابتدا برای کنترل رواناب، سرعت باد و فرسایش به کار برده میشوند.
– در ابتدای کار نیاز به نهادههای زیادی نظیر نیروی کار، پول، و … هستند.
– معمولاً بر روی خطوط تراز و یا عمود بر جهت باد تعبیه میگردند.
– فاصلهٔ بین آنها بر اساس تندی شیب اجرا میشود.
– این سازهها از چوب، سنگ، بتون و سیمان یا فلز تهیه میشود.
د: اقدامات مدیریتی[21]
اقدامات مدیریتی، مانند قرق کردن، تغییر کاربری اراضی، چرای تناوبی، و… میباشد.
– شامل ایجاد یک تغییر اساسی در کاربری اراضی است.
– شامل ایجاد اقدامات سازهای و زراعی نیست.
– منجر به بهبود پوشش گیاهی میشود.
– اغلب شدت استفاده را کاهش میدهد.
1-2-7- راهکارهای حفاظت آب و خاک[22]
راهها و اهداف به کار برده شده برای ارتقا و تکمیلسازی فنآوری حفاظت آب و خاک و حمایت آن در دستیابی بیشتر استفادهٔ آب و خاک است (لینیگر، 2008).
1-2-8- مدیریت پایدار زمین یا SLM [23]
کاربرد منابع زمین شامل خاک، آب، حیوانات و گیاهان به منظور تولید کالا و برطرف کردن نیازهای در حال تغییر انسان در حالی که به طور هم زمان تولید پتانسیل بلندمدت این منابع را تضمین و فعالیتهای زیست محیطی آنها را مطمئن میسازد (لینیگر، 2008).
1-2-9- حفاظت آب و خاک[24]
فعالیتهایی در سطح محلی که ظرفیت تولید زمین را در مناطقی که تحت تأثیر یا مستعد به تخریب هستند نگهداری و یا افزایش میدهد (لینیگر، 2008).
1-2-10- تخریب زمین[25]
زمین تخریب شده زمینی است که به دلیل فرآیندهای طبیعی یا انسانی، دیگر قادر به نگهداشتن وضعیت اقتصادی و یا عملکرد واقعی اکولوژیکی خود نیست. چندین مورد در ارتباط با تخریب زمین وجود دارد که تمامی آنها میتوانند در کاهش محصولات کشاورزی و دیگر خدمات اکوسیستم تأثیرگذار باشند که مهمترین آنها عبارتند از: (لینیگر، 2008).
الف- تخریب خاک:[26] کاهش در ظرفیت تولید خاک به طوری که ناشی از فرسایش خاک و تغییر در عملکرد فیزیکی، شیمیایی، آبشناسی، و بیولوژیکی خاک میباشد.
ب- تخریب پوشش گیاهی:[27] کاهش کمی و کیفی (نوع و ترکیب گونهها و …) ذیتوده طبیعی و کاهش پوشش گیاهی زمین، کاهش گونههای خوشخوراک بومی و سازگار، تکثیر گونههای خارجی یا مهاجم.
ج- تخریب آب:[28] زوال کمی و کیفی در منابع آب سطحی و زیرزمینی (به عنوان مثال مشکلات ناشی از خشکی و رطوبت خاک).
د- تخریب اقلیم:[29] تغییرات کوچک و بزرگ مقیاس در وضعیت اقلیمی، که باعث افزایش احتمال ضرر و زیان در محصول میشود.
ه- تلفات در اراضی زراعی در نتیجهٔ توسعهٔ شهری و صنعتی:[30] کاهش در زمینهای مورد استفاده یا زمینهایی که پتانسیل تولید محصولات کشاورزی دارند که ناشی از تغییر کاربری زمینهای کشاورزی به شهری، صنعتی و استفادههای ساختمانی است. لازم است که تأکید شود اثرات متقابل و تنگاتنگی بین این موارد وجود دارد و بر تخریب اراضی تأثیر میگذارد.
1-2-11- تخریب فیزیکی[31]
مربوط به تخریب ساختمانی خاک توسط فرسایش پاشمان و در اثر از بین رفتن پوشش سطحی خاک و بارانهای شدید میباشد (لینیگر، 2008).
1-2-12- مرحلهٔ پیشگیری[32]
مربوط به اقدامات مدیریتی در حفاظت آب و خاک است. علائمی از تخریب اولیه در منابع طبیعی مشاهده میگردد؛ ولی هنوز تخریب شروع نگردیده است. لذا در این مرحله با اقدامات مدیریتی منابع سعی میگردد تا علائم تخریب از بین روند (لینیگر، 2008).
1-2-13- مرحلهٔ کاهش[33]
عمل مداخله در کاهش تخریبی که در حال پیشرفت است. این عمل در مرحلهای انجام میگیرد که تخریب در حال شروع شدن است. هدف اصلی جلوگیری از تخریب بیشتر و شروع به اصلاح منابع و عملکرد آنهاست (لینیگر، 2008).
1-2-14- مرحلهٔ احیاء[34]
مرحلهٔ احیاء زمانی است که زمین کاملاً تخریب شده، بهطوری که امکان استفاده از آن دیگر میسر نمیباشد و زمین عملاً غیر قابل بهرهبرداری شده و برای بازگرداندن آن نیاز به اقدامات سنگین سازهای، گیاهی، و مدیریتی بوده و به مدت زمان و هزینهٔ بیشتری برای مقابله نیاز است (لینیگر، 2008).
1-2-15- کاربری اراضی[35]
به فعالیتهای انسانی که مستقیماٌ مربوط به زمین یا به کار بردن ترکیبی از منابع آن و یا اثرگذاری بر روی آن هستند گفته میشود. به اصطلاح به مجموعهای از فعالیتها در هر نقطه از دنیا که با هدف سود و تولید بیشتر انجام میگیرد گفته میشود. یک کاربری اراضی معین و مشخص، ممکن است برای یک مکان خاص، و یا چندین مکان تعیین شود. کاربری اراضی یک پارامتر مهم، مربوط به تخریب خاک، و حفاظت آب و خاک است (لینیگر، 2008).
1-2-16- کاربران اراضی[36]
اشخاص یا نهادههایی که تکمیل کننده یا نگهدارندهٔ حفاظت زمین هستند شامل اشخاص، کشاورزان در مقیاس کوچک یا بزرگ، گروهها (جنس، سن، وضعیت، ذینفع)، شرکتهای تعاونی، کارخانههای صنعتی، مؤسسات دولتی و… هستند (لینیگر، 2008).
1-12-17- طول دورهٔ رشد (LGP)[37]
دورههایی که بارش بیشتر از 5/0 برابر تبخیر و تعرق پتانسیل، و دمای بیشتر از 5/6 درجهٔ سانتیگراد باشد، را طول دورهٔ رشد مینامند (لینیگر، 2008).
1-2-18- گروههای فنآوری حفاظت آب وخاک
1-2-18-1- کشاورزی حفاظتی
(اصولاً اقدامات زراعی) این گروه توسط سیستمهایی مشخص میشود که سه اصل اساسی را رعایت میکند. حداقل به هم زدگی خاک، درجهٔ پوشش خاک دائمی و تناوب زراعی را شامل میشود (لینیگر، 2008).
1-2-18-2- کود/ کمپوست (اصولاً اقدامات زراعی)
به کاربردن کودهای آلی و کمپوستها به منظور بهبود حاصلخیزی خاک، و به طور همزمان افزایش بهبود ساختمان خاک (مقابله با فشردگی خاک، وسله بستن خاک) و بهبود نفوذپذیری سطحی و عمقی را شامل میشود (لینیگر، 2008).
1-2-18-3- نوارها/ پوشش گیاهی (اصولاً اقدامات گیاهی)
در این گروه، گراسها یا درختان به روشهای گوناگون به کار برده میشود. در مورد نوارهای گیاهی اغلب منجر به ایجاد پشتهها، تراسها به دلیل فرسایش ناشی از شخم (جابه جایی خاک به سمت پایین شیب) در خلال کشت میشوند. در موارد دیگر، اثرات پوشش گیاهی چند منظوره شامل افزایش پوشش زمین، بهبود ساختمان خاک، نفوذپذیری، و به همان اندازه کاهش فرسایش توسط آب و باد میباشد (لینیگر، 2008).
1-2-18-4- تلفیق جنگل با زراعت
به سیستم کاربری اراضی گفته میشود که درختان در حال رشد در ترکیب با محصولات زراعی، چراهگاه، یا مراتع و معمولاً در کنش متقابل اکولوژیکی و اقتصادی بین ترکیب سیستمها وجود دارند (لینیگر، 2008).
1-2-18-5- جمعآوری آب (سازه با گیاهی)
جمعآوری آب و متمرکز کردن رواناب حاصل از باران برای تولید محصول، یا برای بهبود کارایی گراسها و درختان در مناطق خشک، کمبود رطوبت فاکتور محدودکنندهٔ اول است، را جمعآوری آب گویند (لینیگر، 2008).
1-2-18-6- کنترل خندق (ترکیبات سازهای با گیاهی)
کنترل خندق در بر گیرندهٔ مجموعهای از اقدامات که نشان دهندهٔ این مشخصه و نوع شدید فرسایش، زمانی است که زمین نیاز به احیا دارد. در این گروه، یک محدودهٔ سراسری از اقدامات مختلف و ترکیبی وجود دارد. البته بندهای سازهای در منطقه غالب میباشد که اغلب با گیاهان دائمی تثبیت میشود. به طور معمول، فنآوریها در سرتاسر حوزهٔ آبخیز به کار برده میشوند (لینیگر، 2008).
1-2-18-7- تراس/سکوها (سازهای، اما اغلب ترکیب شده با گیاهی و یا زراعی)
سکوها انواع مختلفی دارند از سکوهای شیبدار به سمت شیب گرفته تا سکوهای تخت، یا بدون سیستم زهکشی (لینیگر، 2008).
1-2-18-8- مدیریت مراتع (اقدامات مدیریتی با ترکیب اقدامات گیاهی و زراعی)
بهبود مدیریت مراتع مربوط به کنترل تغییرات و تنظیم فشار چرا با احداث حصار آغاز، و سپس با به کاربردن چرای تناوبی یا قطع و حمل علوفهها و اصلاح پوشش گیاهی و تغییر مدیریت ادامه پیدا میکند (لینیگر، 2008).
1-2-18-9- دیگر فنآوریها
این گروه شامل ترکیبی از فنآوریهای مورد مطالعه است. برای مثال به کار بردن آبیاری قطرهای تا افزایش راندمان آبیاری، تثبیت تپههای ماسهای، تیمار جنگل، و احیای اراضی معدنکاوی میباشد (لینیگر، 2008).
1-3- ضرورت انجام تحقیق
مطابق با نقشهٔ جهانی تخریب خاک توسط GLASOD، تخریب خاک توسط انسان در جهان باعث 6/55 درصد فرسایش آبی، 9/27 درصد فرسایش بادی، 2/12 درصد تخریب شیمیایی، و 2/4 درصد تخریب فیزیکی شده است (اولدمن[38] و همکاران، 1991).
پدیدهٔ فرسایش در حال حاضر به یکی از مشکلسازترین و در عین حال حساسترین معضل بشر تبدیل گردیده است؛ به طوری که از 500 میلیون هکتار زمین زراعی موجود جهان، مقدار 430 میلیون هکتار از این اراضی در فاصلهٔ سالهای 1960 تا 2000 میلادی، به دلیل فرسایش از دست رفته است (صوفی، 1383).
مطالعات انجام شده توسط پی منتل[39] و همکاران (1992)، نشانگر این است که حدود 35 درصد از سطح خشکیهای کرهٔ زمین به نوعی تحت تأثیر عملکرد فرسایش خاک میباشند. اما در بین انواع فرسایش، فرسایش آبی یکی از اشکال مهم تخریب اراضی و محیط زیست است؛ به نحوی که با تخریب فیزیکی خاک و از دسترس خارج نمودن مواد و عناصر غذایی مورد نیاز گیاهان، پس رفت کمی و کیفی خاک حاصل میشود. در حدود 125 میلیون هکتار از اراضی ایران دارای فرسایش خاک خارج از حد طبیعی است (دهقان، 1363).
طبق برآورد سازمان خواربار و کشاورزی جهانی در سال 1980 میلادی، بیش از 56 میلیون هکتار از اراضی ایران در معرض خسارات ناشی از فرسایش آبی بالاتر از 10 تن در هکتار در سال بوده است. حوزههای آبخیز سدهای کشور دارای 250 میلیون متر مکعب در سال رسوبدهی میباشند و بیش از 500 میلیون متر مکعب رسوب نیز به شبکههای آبیاری و زهکشی وارد میشود. 91 میلیون هکتار از عرصههای آبخیز مولد هرز آب است و در سال معادل 97/61 میلیارد متر مکعب جریان سطحی مازاد شکل مییابد. بیش از 255 شهر و آبادیهای فراوان و قناتها و اراضی زراعی و بخشهای قابل توجهی از جادهها و راههای ارتباطی در مناطق سیلگیر واقع شدهاند. در بخش کشاورزی هر سال بیش از 2 میلیارد متر مکعب خاک حاصلخیز در اثر فرسایش خاک از اراضی شسته شده و باعث از بین رفته هزاران هکتار زمین و کاهش تولید محصول میگردد (مدیریت طرح جامع منابع طبیعی و آبخیزداری در فارس الگویی برای کشور، 1385).
با وجود اقدامات فراوان آبخیزداری و تأثیر مهم این اقدامهای در حفاظت آب و خاک، جلوگیری از سیل، کاهش فرسایش و افزایش درآمد بهرهبرداران، به دلیل عدم وجود روش کار واحد و استاندار، متخصصان آبخیزداری قادر نیستند به معرفی اقدامات مناسب و نتایج کار خود در اقلیمهای مختلف پرداخته و مسئولین، تصمیمسازان و تصمیمگیران کشور را در اختصاص بودجههای کافی برای جرای عملیات در سطح وسیع و مدت زمان کم توجیه سازند. به نظر میرسد اگر بتوان از یک روش استاندارد که در سایر کشورهای دنیا به کار رفته و نقاط ضعف و قوت آن مشخص شده استفاده نمود، قادر خواهیم بود هم مسئولین را با نتایج اقدامات انجام شده آشنا و آنان را در تأثیر بودجههای لازم و به موقع قانع کرد و هم به بهرهبرداران و کارشناسان سایر مناطق اطلاع رسانی نمود تا از فنآوریهای موفق و مفید برای شرایط مشابه استفاده نمایند.
[1] – UNCDD
[2] – Simmons
[3] – Liniger
[4] – World Overview of Conservation Approaches and Technologies
[5]– Information Management System
[6] – Measures
[7] – Technologies
[8] – Imboden
[9] – Schneider
[10] – Technology
[11] – Measure
[12] – Terracing
[13] – Measure
[14] – Structural Measures
[15] – Vegetative Measures
[16] – Agronomic Measures
[17] – SWC Technologies
[18] – Agronomic Measures
[19] – Vegetative Measures
[20] – Structural Measures
[21] – Management Measures
[22] – SWC Approaches
[23] – Sustainable Land Management
[24] – Soil Water Conservation
[25] – Land Degradation
[26] – Degradation Soil
[27] – Vegetation Degradation
[28] – Water Degradation
[29] – Climate Deterioration
[30] – Losses to urban/industrial development
[31] – Physical deterioration
[32] – Prevention Phase
[33] – Mitigation Phase
[34] – Rehabilitation Phase
[35] – Land users
[36] – Land users
[37] – The Lengh of growing period
[38] – Oldeman
[39] – Pimentel
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.