پایان نامه الزامات تدوین کتب درسی مربوط به اندیشه سیاسی امام خمینی(ره): بررسی آسیب شناسانه متون موجود با استفاده از رویکرد اسکینر
فهرست محتوا
فهرست اجمالی
- فصل اول: روش شناسی اندیشه سیاسی؛ رهیافت زمینه – متن گرای اسکینر…………………………………………..6
- هرمنوتیک و هرمنوتیک روش شناختی……………………………………………………………………………………….8
- نقدهای متدولوژیک اسکینر…………………………………………………………………………………………………..13
- فصل دوم: بررسی رویکرد روش شناختی چند متن درسی اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)…………………..42
- اصول روش شناختی حاکم بر متون مورد بررسی………………………………………………………………………43
- کاربرد روش در متن………………………………………………………………………………………………………………47
- فصل سوم: بررسی لغزشهای روش شناختی در متون مورد بررسی……………………………………………………57
- اسطوره دکترین……………………………………………………………………………………………………………………..58
- اسطوره انسجام……………………………………………………………………………………………………………………..61
- اسطوره محدودیت فکری یا کوته نظری…………………………………………………………………………………..70
- فصل چهارم: طرحی برای کاربست نظریه اسکینر جهت تفسیر اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)……………..73
- امام خمینی کیست؟……………………………………………………………………………………………………………….75
- 2- کیستی درونی امام خمینی……………………………………………………………………………………………………….81
- رابطه متن و زمینه………………………………………………………………………………………………………………….86
- تحول یا ثبات در اندیشه امام خمینی (ره)………………………………………………………………………………..103
- نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………………………………112
- کتابنامه………………………………………………………………………………………………………………………………………….116
- فهرست تفصیلی
- مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………………………..1
- فصل اول: روش شناسی اندیشه سیاسی؛ رهیافت زمینه–متن گرای اسکینر…………………………………………………..6
- هرمنوتیک وهرمنوتیک روششناختی…………………………………………………………………………………………..8
- هرمنوتیک روشی مؤلف محور…………………………………………………………………………………………..12
- نقدهای متدولوژیک اسکینر…………………………………………………………………………………………………….13 الف: نقد متدولوژی قرائت متنی………………………………………………………………………………………………14
- اسطوره دکترین………………………………………………………………………………………………………….16
- اسطوره انسجام………………………………………………………………………………………………………….19
- اسطوره کوته نظری (محدودیت فکری)……………………………………………………………………….22 ب: نقد متدولوژی قرائت زمینهای……………………………………………………………………………………..24
- متدولوژی اسکینر………………………………………………………………………………………………………………….28
- خلاصه فصل…………………………………………………………………………………………………………….38
- فصل دوم: بررسی رویکرد روششناختی چند متن درسی اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)…………………………….42
- اصول روش شناختی حاکم برمتون مورد بررسی………………………………………………………………………..43
- الف: اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، دکتر محمد حسین جمشیدی………………………………………..44
- ب: اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، دکتر یحیی فوزی…………………………………………………………..45
- ج: اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، عبدالوهاب فراتی……………………………………………………………46
- د: اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، احمد جهان بزرگی………………………………………………………….47
- کاربرد روش در متن………………………………………………………………………………………………………………47
- الف: اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، دکتر محمد حسین جمشیدی………………………………………..48
- ب: اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، دکتریحیی فوزی…………………………………………………………..50
- ج: اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، عبدالوهاب فراتی…………………………………………………………..53
- د: اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، احمد جهان بزرگی…………………………………………………………54
- فصل سوم: بررسی لغزشهای روش شناختی در متون مورد بررسی…………………………………………………………..57
- اسطوره دکترین……………………………………………………………………………………………………………………..58
- الف: اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، دکتر محمد حسین جمشیدی………………………………………..59
- ب: اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، دکتریحیی فوزی…………………………………………………………..60
- ج: اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، عبدالوهاب فراتی……………………………………………………………60 د: اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، احمد جهان بزرگی……………………………………………………………61
- اسطوره انسجام……………………………………………………………………………………………………………………..61
- الف: اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، دکتر محمد حسین جمشیدی………………………………………..62 ب: اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، دکتریحیی فوزی…………………………………………………………….64 ج: اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، عبدالوهاب فراتی……………………………………………………………….65
- د: اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، احمد جهان بزرگی………………………………………………………….66
- پیامدهای ناگوار تحمیل اسطوره انسجام برای قرائت متون اندیشهای……………………………….67
- بررسی متون………………………………………………………………………………………………………………68
- اسطوره محدودیت فکری یا کوته نظری…………………………………………………………………………………..70
- فرار از خوانش متون اصلی در زمینه……………………………………………………………………………..70
- خلاصه فصل…………………………………………………………………………………………………………….71
- فصل چهارم: طرحی برای کار بست نظریه اسکینر جهت تفسیر اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)…………………..73
- امام خمینی کیست؟……………………………………………………………………………………………………………….75
- الف: امام خمینی رسمی……………………………………………………………………………………………………76
- ب: دوره اول (از 1300_1281 ش)……………………………………………………………………………………78
- تحصیلات روح ا… …………………………………………………………………………………………………..79
- اولین خطابه روح ا… ………………………………………………………………………………………………..79
- ج: دوره دوم زندگی روح ا… (از 1320-1300 ش)……………………………………………………………..79
- د: دوره سوم زندگی روح ا… (از 1340-1320 ش)………………………………………………………………80
- هـ: دوره چهارم زندگی امام (از 1368-1340 ش)…………………………………………………………………80
- کیستی درونی امام خمینی……………………………………………………………………………………………………….81
- الف: چگونه میتوان میان رشتههای به ظاهرمتناقض جمع بست؟……………………………………………82
- ب: چنین امکانی چطور برای امام فراهم شده است؟…………………………………………………………….84
- رابطه متن و زمینه………………………………………………………………………………………………………………….86
- جمهوری اسلامی……………………………………………………………………………………………………….88
- جمهوریت………………………………………………………………………………………………………………..89
- اسلامی بودن حکومت………………………………………………………………………………………………..91
- تحول یا ثبات دراندیشه امام خمینی (ره)…………………………………………………………………………………103
- نتیجه گیری…………………………………………………………………………………………………………………………………….112
- کتابنامه…………………………………………………………………………………………………………………………………………..116
- منابع فارسی…………………………………………………………………………………………………………….116
- منابع انگلیسی………………………………………………………………………………………………………….119
مقدمه
اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) به مثابه مهمترین منبع فکری نظام جمهوری اسلامی ایران و همچنین گفتمان اسلام سیاسی به طور کلی موضوع تحقیقات دانشگاهی و غیر دانشگاهی متعددی بوده است و نویسندگان ایرانی نیز سعی کردهاند تا با توجه به شرایط متحول سیاسی برخی از زوایای نادیده آن را روشن کنند. علاوه بر اینها، اندیشه سیاسی امام از حیث منازعات گفتمانی نیز به شدت مورد توجه قرار گرفته است و در میانه منازعه بر سر این یا آن تفسیر، گفتمانهای سیاسی، تفسیرهای بعضآً دلبخواهانهای را عرضه کردهاند. در این تحقیق با عطف به دو مساله فوق تلاش ما این است که نشان دهیم که از حیث روش شناختی اندیشه امام خمینی را باید به چه ترتیبی مطالعه کرد. برای عینی کردن تحقیق، ما نخست به بررسی برخی از متون درسی اندیشه سیاسی امام میپردازیم و به بررسی این نکته خواهیم پرداخت که در این متون با چه روشی اندیشه سیاسی ایشان مورد تفسیر قرار گرفته است. مطالعه اولیه ما نشان میدهد که این متون اساساً چندان دلبستگی به روش پژوهشی نداشتهاند و عمدتاً نگرشی متن گرا- به شکل نهفته- داشتهاند و در نتیجه نتوانستهاند تفسیر دقیق و موسعی ارائه دهند. بعد از این آسیب شناسی با عطف توجه به روشهای مطالعاتی که اکنون در ادبیات تأویلی و تفسیری رواج یافته تلاش میکنیم تا با استفاده از روش متن گرا- زمینه گرای اسکینر مدل خاصی را برای مطالعه اندیشه سیاسی امام ارائه کنیم که نه تنها نقصانهای فوق الذکر را نخواهد داشت بلکه روشی را در اختیار ما مینهد که اتفاقاً باعث میشود تا برخی از زوایاینادیده تر اندیشه امام روشن گردند که در هیچ دستگاه روش شناختی دیگری نمیتوان آن وجوه را مشاهده کرد. بنابراین در این تحقیق تلاش ما همزمان چند جنبه روش شناختی و محتوایی را در بر میگیرد. اما چنانکه اشاره کردیم برای انضمامی کردن این بحث مورد مطالعاتی خود را چند کتاب و متن درسی در خصوص اندیشه سیاسی امام قرار دادهایم و بعد از این مرحله آسیب شناسی، مدل روش شناختی خود را ارائه خواهیم کرد.
ضرورت و اهمیت موضوع
همچنانکه در طرح مساله اشاره کردیم، موضوع این تحقیق از دو منظر عملی و نظری حائز اهمیت است. از حیث نظری با توجه به منازعاتی که بین گفتمانهای سیاسی راست و چپ در خصوص محتوای اندیشه سیاسی امام در گرفته است این تحقیق به ما کمک میکند تا نشان دهیم که چنانکه تعهد روش شناختی به تفسیر اندیشه سیاسی امام وجود داشته باشد، اندیشه امام قطعاً از مرزهای تنگ نظرانه بالاتر خواهد رفت. از حیث نظری نیز روش خاصی را برای مطالعه اندیشه امام در اختیار ما قرار میدهد که میتواند از حیث نظری مهم باشد و پرتو جدیدی بر اندیشههای امام بیندازد.
نحوه ارتباط موضوع با حوزه مطالعات امام و انقلاب
موضوع آسیب شناسی متون درسی مربوط به اندیشههای سیاسی امام به طور مستقیم با حوزه مطالعات امام و انقلاب ارتباط دارد. از آنجا که محور حوزه مطالعات امام و انقلاب اندیشههای سیاسی امام میباشد و بحث این پایان نامه در رابطه با برداشتها و علل تفاوت برداشتها و رسیدن به یک رویکرد جدید برای برداشتی واقعی از اندیشههای سیاسی امام میباشد. لذا مستقیماً با حوزه امام و انقلاب ارتباط دارد.
سؤال اصلی و سؤالات فرعی پژوهش
سؤال اصلی: تدوین متون درسی اندیشه سیاسی امام خمینی باید مبتنی بر چه الزامات و ضوابطی باشد و متون درسی موجود از حیث آسیب شناسی دارای چه کمبود و نقصانهایی هستند؟
سؤالات فرعی: آثار مکتوب مربوط به اندیشه سیاسی امام بخصوص در حوزه متون درسی با چه روشهایی نوشته میشوند؟
روشهای متن گرا و زمینه گرا که عمدتاً در مطالعات آثار امام استفاده میشود دارای چه ضعفهایی است؟
بررسی خطوط منازعه موجود در نتیجه تفاوت قرائتها ازاندیشه سیاسی امام و اینکه چرا این خطوط منازعه شکل گرفته است؟
پیشفرضها:
وجود برداشتها و تفاسیر مختلف از اندیشه سیاسی امام و درگیریهایی که در این برداشتها وجود دارد و تاثیرات عملی این وضع در امور اجرایی کشور.
آثار نوشتاری درباره اندیشه امام خمینی از حیث آسیب شناسی مبتنی بر هیچ رویکرد روش شناختی خاصی نیستند و به نظر ما با استفاده از رویکرد تفسیری- هرمنوتیکی اسکینر میتوان بر بسیاری از این مشکلات مانند اسطوره انسجام یا اسطوره دکترین فائق آمد.
پیشینه پژوهش موضوع و جنبههای جدید این پژوهش
در چند سال اخیر چندین کتاب به عنوان متون درسی در خصوص اندیشه سیاسی امام خمینی نگاشته شده است که هدف آنها عمدتاً ارائه نظام مندی از اندیشه سیاسی امام خمینی بوده است. از مهمترین این کتابها میتوان به سه ا ثر زیر اشاره کرد:
کتاب اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) دکتر محمد حسین جمشیدی، کتاب اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) دکتر یحیی فوزی و کتاب سیر تطور تفکر سیاسی امام خمینی (ره) دکتر نجف لک زایی. این کتابها هر چند در ترویج اندیشه سیاسی امام خمینی بسیار مؤثر بودهاند و از این حیث نمیتوان اهمیت آنها را نادیده گرفت ولی از آن جهت که در دسترس دانشجویان نقاد قرار میگیرند میتوانستند جدلیتر باشند و با انتخاب روشهای مطالعاتی خاص به سؤالات کمتر پاسخ داده شده این گروهها جواب دهند. استدلال ما این است که این کتابها علی رغم نقاط قوت به دلیل عدم اتخاذ روش مطالعاتی صرفاً مروری بر اندیشههای امام از زوایه دید خودشان هستند و با انتخاب روش میتوان ابعاد تازهای از اندیشههای امام را مکشوف کرد.
مبانی نظری
دانش هرمنوتیک روشی، مؤلف محور با تکیه بر قرائت اسکینر به عنوان مناسبترین نوع برگزیده شده چون اسکینر روش مورد نظر خود را در پژوهشهای اندیشه شناسانه بکار گرفته و هم اینکه نکات و تکنیکهای مطرح شده در متدولوژی اسکینر تکنیکهایی انضمامی و کاربردی بوده که در فهم درستتر اندیشه سیاسی هر متفکر مفید است. متدولوژی اسکینر از میان نقد دو متدولوژی قرائت متنی و قرائت زمینهای پدید آمده است. اسکینر مفروضات هر دو متدولوژی را اشتباه دانسته و توجه محض به زمینه اجتماعی و یا مطالعه صرف متن را برای فهم مطالعه معنای آن نا کافی میداند. اسکینر با الهام از شیوه کنش گفتاری آوستین مبنای متدولوژی خود را کنش گفتاری مقصود رسان قرار میدهد.
فرضیههای تحقیق پژوهش
متون درسی اندیشه سیاسی مورد مطالعه ما، از حیث آسیب شناختی فاقد روشهای مطالعاتی منسجمی هستند و به زعم ما با استفاده از روش متن گرا- زمینه گرای اسکینر تا حدودی زیادی میتوان بر نقصانهای مفهومی این متون فائق آمد.
تعریف و شاخص سازی مفاهیم
متن گرا: متن گرا به آن دسته از نحلههای روش شناختی گفته میشود که قائل به زندگی مستقلی برای متن مورد مطالعه هستند و صرف نظر از شرایطی که متن در آن تولید شده است به مطالعه آن متن پرداخته میشود. متن گرا بنابراین اساساً به دنبال نظم منطقی و استدلالی هستند که در خود متن یافت میشود. برای مثال مفهوم ولایت فقیه فی نفسه دارای چه معانی میباشد و آیا منطق استدلالی امام در این خصوص تا چه حد معتبر میباشد یا نه و از این قسم.
زمینه گرا: زمینه گرایان آن نحلههای تفسیری هستند که تولید اندیشهها را محصول انواع شرایط بیرونی- اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و حتی اجتماعی- میدانند و بر این باورند که تنها از طریق توجه به این زمینه است که میتوان اندیشه سیاسی را فهمید. برای مثال مفهوم ولایت فقیه امام را فقط در بستر شرایط زیسته امام یا تحول و تطور فقه شیعی میتوان دریافت. اندیشه امام به این معنا نتیجه تغییر در شرایط بیرونی است.
متن گرا- زمینه گرا: این نحله که اکنون توجه بیشتری را به خود جلب کرده است با نقد دو نحله فوق بر این باور است که توجه همزمان به متن و زمینه میتواند بهترین روش برای تفسیر مفهومی مانند ولایت فقیه در اختیار ما قرار دهد. به این معنا نظریه ولایت فقیه در متن اندیشه امام مهم و اساسی است ولی تولید آن تحت تأثیر شرایط بیرونی و پیرامونی زندگی امام بوده است.
روش پژوهش
1- نوع پژوهش و روش گردآوری دادهها
روش تحقیق ما همچنانکه گفتیم، تأویلی و تفسیری است که همزمان میتوان به مثابه بنیاد نظری از آن سود جست و هم به مثابه روش. این ویژگی به ما کمک میکند تا پیوند مناسبی بین نظریه و روش ایجاد کنیم. بنابراین روش ما همزمان تأویلی است که با استفاده از روش متن گرا و زمینه گرا متون درسی انتخاب شده را مورد بررسی و نقد قرار میدهیم و سپس با استفاده از همان روش بنیاد نظری نحوه مطالعه اندیشه سیاسی امام خمینی را مطرح خواهیم کرد.
قلمرو پژوهش
اندیشه سیاسی امام خمینی قلمرو موضوعی تحقیق میباشد و نیز از حیث موضوعی محدود به چند متن درسی است که از اواسط دهه هفتاد به این سو در خصوص اندیشه سیاسی امام نگاشته شده است
فصل اول
روش شناسی اندیشه سیاسی:
رهیافت زمینه–متنگرای اسکینر
کوئنتین اسکینر استاد علوم سیاسی دانشگاه کمبریج و از پژوهشگران برجسته معاصر است که حاصل پژوهشهای وی در حوزههای مختلف علوم انسانی، به ویژه در متدلوژی تاریخ و علوم سیاسی، مورد توجه دانشمندان و صاحبنظران این رشتهها قرار گرفته است؛ گستره و عمق پژوهشهای اسکینر در زمینه متدلوژی را میتوان با مراجعه به کتابشناسی مندرج در کتاب معنا و زمینه، کوئنتین اسکینر و منتقدانش به وضوح ملاحظه نمود (Tully 1988:). جیمز تولی در این کتاب مهمترین مقالات اسکینر در باب متدلوژی و برخی از نقدهای اساسی وارد شده به آنها و در نهایت پاسخهای اسکینر به این نقدها را که منجر به اصلاح دیدگاههای اولیه او و ترسیم دیدگاه کنونیاش گردید، جمع آوری کرده است.
هدف اصلی متدلوژی اسکینر پرداختن به این مسأله اساسی است که در تلاش برای فهم یک اثر چه رویههای مناسبی باید اتخاذ نمود؟ این مسأله بنا به تصریح خود اسکینر ضرورتاً زمانی مطرح میشود که مورخ یا پژوهشگر با اثری مواجه میشود که میخواهد آنرا بفهمد، خواه این اثر ادبی باشد و خواه فلسفی، اخلاقی، دینی، سیاسی. به عبارتی، مسأله اسکینر مسأله اصلی و آغازین هر پژوهشگر علوم انسانی است. لذا پرداختن به این مسأله و بررسی توضیحات اسکینر پیرامون آن، که به تکوین متدولوژی وی انجامیده است، میتواند روش تحقیق مناسبی برای انجام پژوهشهای مربوط به علوم انسانی فراهم آورد.
اسکینر در حوزه اندیشه سیاسی آثار متعددی را به رشته تحریر در آورده است که در اینجا به برخی از مهمترین آنها اشاره میشود. کتاب دو جلدی بنیادهای اندیشه سیاسی مدرن، یکی از مهمترین آثار اسکینر است که در آن اندیشه سیاسی دوران رنسانس و اصلاح دینی مورد بررسی قرار گرفته است (Skinner 1978). وی در این اثر اندیشههای سیاسی دوران مذکور را در زمینه تاریخی همان دوران مورد بحث قرار داده است. نمونه دیگر از آثار اسکینر کتاب معروف وی با عنوان ماکیاولی است که در آن اندیشه سیاسی نیکولو ماکیاولی در چارچوب مجادلات فکری روزگار وی مورد بررسی قرار گرفته است (اسکینر 1372). اثر دیگر وی کتاب آزادی قبل از لیبرالیسم (Skinner 1998) است که طی آن به بررسی مفهوم آزادی و سیر تحول آن از دوران جنگهای داخلی انگلستان در قرن هفدهم تا عصر مدرن و دوران لیبرالیسم میپردازد. از منظر متدولوژیک، نکته اصلی و مشترک آثار اسکینر، بررسی اندیشه سیاسی (اعم از بررسی اندیشه سیاسییک متفکر همانند ماکیاولی و یا بررسییک مفهوم سیاسییا فلسفی همانند آزادی) در چارچوب و زمینه تاریخی شکل گیری آن بوده است.
مروری اجمالی بر آثار اسکینر، خصوصاً مقالات وی در کتاب جیمز تولی، آشکار میکند که وی در چارچوب دانش هرمنوتیک به طور عام و چارچوب هرمنوتیک روشی به طور خاص نظریه پردازی کرده است و در همین چارچوب نیز متدولوژی خاص خود را به منظور شناختایده ها و اندیشههای سیاسی پی ریزی نموده است. از این رو، آشنایی با مبحث هرمنوتیک در حکم پیش شرطی برای شناخت متدولوژی اسکینر است. با وجود این، آنچه که آشنایی (ولو اجمالی) با این مباحث را در اینجا ضروری میسازد، دو نکته است: یک شناخت متدولوژی اسکینر و دوم بکارگیری آن که مستلزم آشنایی با دانش هرمنوتیک بخصوص با هرمنوتیک روشی است؛ بگونه ای که بدون این آشنایی، شناخت آن متدلوژی نیز شناختی ناقص و نارسا خواهد بود.
- هرمنوتیک و هرمنوتیک روش شناختی
مفهوم هرمنوتیک از لحاظ لغوی همانند بسیاری از مفاهیم فلسفی و سیاسی ریشه در دوران یونان باستان دارد و از فعل یونانی «هرمینویین» به معنای «تأویل کردن» و اسم «هرمینیا» به معنای «تأویل» گرفته شده است (پالمر 1377: 20). ظاهراً ریشه این کلمات، «هرمس» یکی از خدایان اساطیرییونانی است که هم آفریننده زبان (وخط) بود هم به یاری آفریده خود، پیام خدایان را از آسمان به زمین منتقل مینمود. همچنین هرمس پیام آور خدایان براییکدیگر نیز بود. هرمینویین متضمن سه وجه اصلی معنایی، یعنی گفتن (بیان کردن)، توضیح دادن و ترجمه کردن است. عمل انتقال و به فهم رساندن پیام در همه این وجوه نهفته است. همین عمل مبنای کار هرمس خدای پیام آور تیزپا بوده و هر سه معنای مذکور را میتوان نوعی تفسیریا تأویل خواند؛ زیرا رسالت تفسیر و تأویل چیزی جز تبدیل امری بیگانه، بعید و مبهم از حیث معنا به امری آشنا، قریب و قابل فهم نیست و تحقق این رسالت مستلزم وجود زبان برای فهم معنا و انتقال آن به دیگری است. این رسالتی دائمی و همیشگی است زیرا همواره حداقل دو جهان متن و جهان خواننده وجود دارد و در نتیجه نیاز به واسطهای همانند هرمس برای انتقال معنا از جهانی به جهان دیگر نیز نیازی همیشگی است.
بر این اساس، معنا و زبان (اعم از زبان شفاهییا مکتوب) جایگاهی محوری و تعیین کننده در مباحث هرمنوتیکی داشته و اساساً “علم هرمنوتیک در نخستین مراحل تاریخیاش همواره متضمن ترجمه از زبانی به زیان دیگر بود، چه به صورت علم هرمنوتیک لغوی عصر کهن و چه به صورت علم هرمنوتیک مربوط به کتاب مقدس”(همان: 40). محوریت و تعیین کنندگی جایگاه زبان و معنا در دانش هرمنوتیک منحصر به «نخستین مراحل تاریخی» این دانش نبوده بلکه در مراحل بعدی توسعه این دانش و در همه ابعاد و گرایشهای آن نیز تداوم یافته و در برخی موارد (به طور مشخص در هرمنوتیک فلسغی) به مراتب بر اهمیت آن افزوده شده است.
به طور کلی، دانش هرمنوتیک را اصطلاحاً میتوان دانشی تعریف کرد که مخاطب آن انسان بوده و در پی برقراری ارتباط با حیات انسانی و روابط فیمابین انسانهاست و واژگان کلیدی آن «زبان»، «معنا»، «مفاهمه»، «تفسیر»، «فهم» میباشند. این تعریف کلی علم هرمنوتیک است و تعریف دقیقتر آن مستلزم تفکیک انواع هرمنوتیک از همدیگر است که در اینجا ضمن انجام کار سعی خواهد شد تا جایگاه هرمنوتیک روشی در مجموعه علم هرمنوتیک روشنتر شود.
تاکنون چندین تقسیم بندی از دانش هرمنوتیک صورت گرفته که بر مبنای هرکدام از آنها اقسام هرمنوتیک از هم تفکیک شدهاند. در این مختصر، به سه نوع تقسیم بندی از این دانش و اقسام هرمنوتیک نشأت گرفته از هر نوع به صورت کوتاه اشاره میشود و از این میان تنها هرمنوتیک روشی که سنخیت و تلازم با موضوع بحث ما یعنی متدولوژی اسکینر دارد، مورد بحث قرار میگیرد. اگرچه هر سه نوع تقسیم بندی مطرح شده در اینجا صبغه تاریخی داشته و سیر تحول دانش هرمنوتیک را در گذر زمان مبنای کار خود قرار دادهاند، ولی با وجود این بجز تقسیم بندی اول دو مورد دیگر جنبه محتوایی نیز داشته و ناظر به ماهیت کارکرد این دانش نیز میباشند. همچنانکه خواهیم دید، هرمنوتیک روشی (یعنی هرمنوتیک مورد توجه اسکینر) متعلق به تقسیم بندی آخر بوده که ماهیت و کارکرد روشی آن در اینجا مورد تأکید ماست.
از لحاظ تاریخی، مهمترین تقسیم بندی، تقسیم هرمنوتیک به سه نوع کلاسیک، مدرن و معاصر است. هرمنوتیک کلاسیک مشتمل بر دوره زمانی طولانی و در واقع در برگیرنده بخش اعظم تاریخ بشری بوده که در دوران کلاسیکیونان و روم شکل گرفته و تا قرن نوزدهم میلادی و به طور مشخصتر تا زمان فریدریش شلایرماخر (1767-1834) استمرار داشته است. این نوع هرمنوتیک را میتوان هرمنوتیک سنتی نیز خواند که در مقابل آن هرمنوتیک مدرن قرار میگیرد. شلایر ماخر در حد فاصل میان هرمنوتیک کلاسیک یا سنتی و هرمنوتیک مدرن جای گرفته و او را به دلیل تلاش برای ایجاد علم هرمنوتیک عام «پدر علم هرمنوتیک» لقب دادهاند (فروند 1372: 108). منظور از هرمنوتیک معاصر نیز هرمنوتیک قرن بیستم است که با دیلتای که در مرز قرن بیستم قرار دارد شروع شده و توسط هایدگر و گادامر بسط یافته است.
دومین تقسیم بندی متعلق به ریچارد پالمر است که ضمن تعریف علم هرمنوتیک به مثابه علم تأویلیا اصول تفسیر، شش گونه هرمنوتیک را از هم تفکیک نموده است و به ترتیب تاریخ پیدایش به شکل زیر طبقه بندی کرده است: نظریه تفسیر کتاب مقدس، روش شناسی عام لغوی، علم هرگونه فهم زبانی، مبنای روش شناختی علوم انسانی، هستی شناسی و پدیدار شناسی فهم, نظامهای تأویل اسطوره زدایی و راززدایی (پالمر 1377: 41-54).
اگر چه مبنای این تقسیم بندی نیز تاریخی بوده است ولی چیزی بیش از جنبه تاریخی در آن نهفته میباشد؛ هریک از این گونهها، رویکرد مهمی را به مسائل تأویل و تفسیر مطرح نموده و بر جنبه خاصی از آن تأکید ورزیده است. این جنبه خاص در عناوین هر کدام از آنها نیز مشهود بوده و بیانگر ماهیت و کارکردشان است. لازم به ذکر است که پارهای از این گونهها خود قابل تقسیم به گونههای متعدد دیگری هستند که در اینجا به لحاظ رعایت اختصار و از باب مثال تنها به ذکر عناوینیک گونه بسنده میشود: نظریه تفسیر کتاب مقدس خود به هفت گونه ما قبل مسیحی، ابتدایی، آبایی، قرون وسطایی، دین پیرایی، مدرن و معاصر تقسیم شده است (همان: 44).
مطابق آخرین تقسیم بندی که اساساً بر پایه ماهیت و کارکرد علم هرمنوتیک انجام شده است، سه نوع هرمنوتیک از هم تمیز داده شدهاند: هرمنوتیک روشی، هرمنوتیک فلسفی و هرمنوتیک انتقادی (منوچهری 1381: 10 و بلایشر 1380). مراد از هرمنوتیک روشی، همچنانکه از عنوان آن نیز پیداست، هرمنوتیک به عنوان روشی برای رسیدن به موضوع علوم انسانی و فهم آن است. در این نوع هرمنوتیک بحث از معنا و معناداری مطرح میشود و هرمنوتیک به مثابه روشی برای فهم معنا بکار میرود. شلایر ماخر، وبر، دیلتای، بتی و هیرش از جمله نظریه پردازان برجستهای هستند که (برغم تفاوتهای فکریشان با یکدیگر) در باب این نوع هرمنوتیک نظریه پردازی کردهاند. اسکینر نیز در زمره همین دسته جای میگیرد و لذا تمرکز اصلی ما هم بر همین نوع (هرمنوتیک روشی و نظریه پردازان آن) خواهد بود که به تفصیل بدان خواهیم پرداخت.
در مقابل، هرمنوتیک فلسفی بدنبال چیستی خود فهم و تأویل «دازاین» است. در این نوع هرمنوتیک بجای طرح این پرسش که «چگونه میشناسیم؟» پرسش اصلی این است که «چگونه فهم ممکن میشود» و یا اینکه «وجه وجودی آن موجودی که فقط بواسطه فهم وجود دارد، چیست؟»(کوزنز هوی 1378: 26). در اساس، هرمنوتیک فلسفی فرض بنیادین هرمنوتیک روشی را مبنی بر اینکه هرمنوتیک نوعی روش برای رسیدن به فهم است، زیر سؤال برده است و به دنبال توضیح پدیدار شناختی وجود داشتن خود انسان و نمایان ساختن شرایط هستی شناختی خود فهم است. هایدگر و گادامر چهرههای تابناک هرمنوتیک فلسفی هستند که گذار هرمنوتیک از معرفت شناسی و روش شناسی به هستی شناسی و پدیدار شناسی فهم را به انجام رساندند. این نوع هرمنوتیک وجه ممیزه انسان از سایر بودنیها (موجودات) را امکان فهم معنای «بودن» تلقی میکند و به همین سبب انسان را موجودیهرمنوتیکی میخواند و از آنجا که بودن انسان در جهان و امکان فهم معنای بودن دارای خصلت لاینفک زبانی است، لذا در قلب هرمنوتیک فلسفی جای دارد. تعبیر معروف هایدگر مبنی بر اینکه «زبان خانه بودن است» دال بر همین موضوع است.
سومین نوع هرمنوتیک، هرمنوتیک انتقادی است که هابرماس نماینده اصلی آن بحساب میآید. هرمنوتیک انتقادی نه صرفاً به معرفت شناسی و روش شناسی میپردازد و نه به هستی شناسی و پدیدار شناسی، بلکه بیشتر به آزادی و رهایی انسانهای تحت سلطه میاندیشد و بر گفتگوی میانافراد و ایجاد ارتباط و تفاهم در جامعه تأکید میورزد. فرض هرمنوتیک انتقادی این است که توان ارتباطی انسانها باعث تداوم زندگی اجتماعی توأم با تفاهم میشود ولی این توان معمولاً توسط عواملی (نظیر قدرت و ثروت) مخدوش و سرکوب میشود و همین امر مانع از برقراری ارتباط و تفاهم در جامعه میگردد. مخدوش شدن ارتباط و فقدان کنش تفاهمی در جامعه به نوبه خود منجر به سلب آزادی انسانها میشود. اینجاست که از هرمنوتیک انتقادی به مثابه روشی در راستای رهایی افراد و ایجاد تفاهم میان آنها استفاده میشود. یعنی اینکه افراد میتوانند از طریق معانی مشترک با یکدیگر وارد گفتگو شده و با فهم منظور یکدیگر به تفاهم برسند و تفاهم هم معطوف به رهایی بوده و در صورتی میسر میشود که عوامل سرکوبگر و مخدوش کننده ارتباط انسانها از میان برداشته شود (منوچهری 1381: 40-44).
از مقایسه میان این سه نوع هرمنوتیک میتوان به شباهت و نزدیکی بیشتر میان هرمنوتیک روشی و هرمنوتیک انتقادی پی برد. بدین معنی که هر دوی اینها به مثابه یک روش در نظر گرفته شدهاند که یکی جهت رسیدن به شناخت و فهم، و دیگری جهت نیل به آزادی و رهایی مورد استفاده قرار میگیرد. «یعنی هرمنوتیک (انتقادی) روشی را در اختیار معارف انسانی قرار میدهد که جهت گیری آن سمت و سوی کنترل، بهره کشی و استیلاگری نداشته باشد»(همان).
همانگونه که پیش از این گفته شد، از میان انواع و اقسام هرمنوتیک تنها هرمنوتیک روشی و به طور مشخص هرمنوتیک روشی مؤلف محور مورد توجه ماست و بنیاد متدلوژی اسکینر نیز بر همین نوع هرمنوتیک استوار گشته است. بنابراین شایسته است تا در اینجا با دقت بیشتر به آن بپردازیم و مبانی نظری و ویژگیهای آن را با تمرکز بر افکار برجستهترین نظریه پردازان آن مورد بحث قرار دهیم.
هرمنوتیک روشی مؤلف محور
اساساً دانش هرمنوتیک به معنای اعم کلمه به عنوان روش آغاز شده است که در ابتدا به صورت علم هرمنوتیک لغوییا «فقه اللغه»(Philology) برای فهم متون کلاسیکیونانی و لاتینی و نیز برای فهم و تفسیر متون مقدس عهد جدید و عهد قدیم بکار میرفت. ضرورت پیدایش این علم از آنجا برخاست که برخی متون کهن به دلیل قدمت تاریخی دارای کلمات ناخوانا، افتادگی و عبارات مبهم یا پیچیدهای بودند که سبب القای شبهه میشد. لذا با بکارگیری فقه اللغه و با مراجعه به متون دیگر جاهای خالی را پر کرده و معانی کلمات و عبارت مبهم را روشن میساختند و در واقع متن را بازسازی و قابل فهم مینمودند. بدنبال ظهور پروتستانتیسم و جریان اصلاح دینی، ضرورت علم هرمنوتیک لغوی به عنوان روشی برای آشکار کردن پیام متن و رسیدن به «متن اصیل» دو چندان شد. از آن زمان به بعد نیاز شدید به قواعد معیارهای مشخص برای تفسیر متن و کشف پیام مکنون در آنها احساس شد و همین امر در پی ریزی و گسترش علم هرمنوتیک تأثیر بسزایی داشت. به عبارت دیگر، هرمنوتیک به عنوان یک روش، از تأویل متون مقدس میآغازد و با فقه اللغه نزدیکی زیادی دارد. مجادلات جنبش اصلاح طلبی بر سر این حکم کلیسای کاتولیک که تنها این کلیسا صلاحیت تأویل کتاب مقدس را دارد، با پافشاری پروتستانها بر خود بسندگی متن مقدس و عزم جزم آنها بر نشان دادن روشنی و وضوح بنیادین کتاب مقدس، به نتیجه رسید. پیکره کلی نظریه و عمل حاصل از این مباحثات، هرمنوتیک را پی ریزی کرد (کربای 1379: 9).
در این مرحله که رسالت هرمنوتیک بازسازی متن و رسیدن به معنای اصیل نهفته در آن بود، مؤلف اهمیت چندانی نداشته و جنبه فنی و روانشناختی آن کمرنگ بود. اما بعدها که مسأله مالک اثر مطرح شد، سخن از قصد و هدف مؤلف در خلق اثر به میان آمد و این به نوبه خود مسأله چگونگی نیل به این قصد و هدف را بوجود آورد و بدنبال این مسأله بود که چگونگی فراتر رفتن از اثر و همدلی با صاحب اثر و قرار گرفتن در افق فکری او و وارد شدن به زمانه و اندیشه و خلقیات او مطرح شد. در پی طرح این مباحث بود که تمایز میان روشهای تجربی که بدنبال تبیین پدیدههای طبیعی بودند و روشهای غیرتجربی که به دنبال فهم پدیده هایانسانی و اجتماعی بودند، پدیدار گشته و روز به روز برجستهتر شد. از خلال همین مباحث بود که بنای آنچه که امروزه هرمنوتیک روشی مؤلف محور خوانده میشود پی ریزی شد.
امروزه هرمنوتیک به طور اعم و هرمنوتیک روشی به طور اخص (همانند پدیدار شناسی و زبانشناسی) در زمره روشهای غیر تجربی و غیر پوزیتیویستی قرار دارد که جوهره اصلی آن را «معنا»، «مفاهمه» و «فهم» تشکیل میدهد و حال آنکه جوهره روشهای تجربی «علت»، «مشاهده» و «تبیین» است. تمایز میان «معنا» و «علت» و یا تمایز میان «فهم» و «تبیین» از جمله مباحث بنیادین فلسفه علم محسوب میشوند که هرچند سر منشأ آن را میتوان در افکار ابن خلدون (با طرح مقوله عصبیت و علم اجتماع) و ویکو (با تمایز میان شناخت مقولات تاریخ و فرهنگ از یک سو و طبیعیات از سوی دیگر و وبر (با طرح روش تفهمی در علوم انسانی و رفتن به پس اعمال و کنشهای اجتماعی) جستجونمود، ولی تصریح به این تمایز و نهادینه کردن آن در عرصه علم هرمنوتیک و قراردادن علم هرمنوتیک به عنوان مبنای علوم انسانی بیش از همه مرهون افکار ویلهلم دیلتای (1911-1833) است و به همین سبب است که او را «پدر علوم انسانی جدید» خطاب کردهاند.
- نقدهای متدولوژیک اسکینر
همانگونه که پیشتر اشاره کردیم، سنگ بنای متدلوژی اسکینر پاسخگویی به این سؤال اصلی است که در تلاش برای فهم یک متن چه رویههای مناسبی باید اتخاذ نمود؟ بنا به تصریح خود اسکینر، نسبت به این سؤال دو پاسخ متعارف (ارتدکسی) یا دو متدلوژی رایج ولی متضاد ارائه شده است که هر دو از مقبولیت نسبتاً گستردهای برخوردارند: یکی «متدلوژی قرائت زمینهای» است که «چارچوب» یا «زمینه» را تعیین کننده معنای هر متن میداند و لذا فهم معنای متن را منوط به فهم زمینههای فکری، دینی، سیاسی و اقتصادی میکند و مطابق آن در هر تلاشی برای فهم معنا میبایستی آن «زمینه کلی» یا «چارچوب نهایی» را بازسازی نمود. دیگری «متدلوژی قرائت متنی» است که بر «خود مختاری ذاتی متن» به عنوان تنها کلید ضروری برای فهم معنای آن تأکید دارد و هر تلاشی برای بازسازی زمینه اجتماعی را به عنوان تلاشی بیهوده کنار میگذارد (مقاله معنا و فهم در کتاب تولی: Tully 1988: 29).
به نظر اسکینر، هر دو متدلوژی فوق از ناکفایتی اساسی رنج میبرند و هیچ کدام از آنها نمیتواند روش کافییا مناسبی برای دستیابی به فهم درست اثر باشد. به همین سبب، وی هر دو متدلوژی را به صورتی نقادانه مورد بررسی و ارزیابی قرار میدهد و از این رهگذر متدلوژیای را سامان میدهد که این متدلوژی به زعم او از انتقادات وارد شده به آن دو متدلوژی مبراست. بنابراین میتوان این دو متدلوژی را از یک منظر به مثابه ابعاد سلبی و از منظری دیگر به مثابه ابعاد ایجابی متدلوژی اسکینر در نظر گرفت که شناخت آنها برای شناخت این متدلوژی لازم و ضروری مینماید. بدین ترتیب، ابتدا هرکدام از این دو متدلوژی را به طور جداگانه از منظر اسکینر بررسی میکنیم و آنگاه به متدلوژی خاص او میپردازیم که قرار است بر مبنای آن پژوهش حاضر را به انجام رسانیم.
الف. نقد متدلوژی قرائت متنی
متدلوژی قرائت متنی همچنانکه از عنوان آن نیز پیداست، بر خود متن به عنوان یک ابژه خودکفای تحقیق و فهم تاکید دارد و مبتنی بر این مفروض بنیادین است که متون کلاسیک دارای «عناصر فرازمانی» به شکل «ایدههای عام» و یا دارای «حکمت فرا تاریخی» با «کاربرد عام» هستند. لذا، هدف کلی این متدلوژی، تدارک یک ارزیابی مجدد از متون کلاسیک (کاملاً جدای از زمینه اجتماعی و تطور یا توسعه تاریخ آنها بر حسب کشف ایدهای عام یا پرسشها و پاسخهای فرازمانی مطرح شده در آنهاست. از این منظر، مطرح کردن شناخت زمینه اجتماعی به عنوان یک شرط ضروری برای فهم متون کلاسیک معادل انکار این ادعاست که آنها متضمن عناصر فرازمانی و علایق همیشگی هستند. لذا پژوهشگری که این متدلوژی را اتخاذ میکند، بدون توجه به زمینه اجتماعی و شرایط تاریخی میبایستی صرفاً بر روی آنچه که نویسنده کلاسیک درباره حکمت فرا تاریخی و پرسشها و پاسخهای فرازمانی گفته است، متمرکز گردد.
متدلوژی قرائت متنی دارای دو وجه اصلی ست که این دو وجه مکمل یکدیگرند. یکی وجه مثبت یا ایجابی است که در تلاش برای تفسیر متن و اثبات معنای آن فقط باید بر خود متن متمرکز شد و فرض بر این است که هر متنی که بقدر کافی مورد تأمل واقع شود، معنا و پیام خود را ارائه میدهد، دیگری وجه منفییا سلبی است که بر مبنای آن نباید به موضوعات بیوگرافی و نیات و انگیزههای مؤلف و یا به زمینه اجتماعی متن پرداخت و یا هرگز نباید از متن فاصله گرفت و جدای از آن حرکت کرد (مقاله اسکینر با عنوان انگیزهها، نیات و تفسیر متن در همان کتاب مجموعه مقالات اسکینر گردآوری تولی: ص 69). هر دو وجه مزبور مبتنی بر استدلالهایی است که از آن میان سه استدلال مهمتر است: یکی اینکه همه اطلاعات مربوط به موضوعات مذکور در درون خود متن نهفته است و متنی که به صورت موفقیت آمیزی نوشته شده باشد، با قرائت آن میتوان معنای اصلیاش را نمایان ساخت و به همین دلیل نیازی به مطالعه آن موضوعات نیست. به عبارت دیگر، بر مبنای این استدلال چنین موضوعاتی خارج از متن قرار دارند و هیچ بخشی از ساختار متن را شکل نمیدهند و به همین دلیل برای تفسیر متن نامربوط بوده و شناسایی آنها ربطی به معنا و فهم متن ندارد. استدلال دوم اینکه در جریان تفسیریک متن مداخله هرگونه اطلاعاتی غیر از اطلاعات خود متن نوعی خطا محسوب میشود که ممکن است خلوص و اصالت خود متن را خدشه دار سازد. بالاخره استدلال سوم این که دستیابی به انگیزهها و نیات مؤلف کاری غیر ممکن است و هر تلاشی در این رابطه بیهوده بوده و باید از آن دست برداشت (Tully 1988: 71).
هر سه استدلال مزبور مبتنی بر این فرض مشترک میباشند که اطلاعات خود متن برای فهم آن کافی بوده و خود متن باید توضیح دهنده خود باشد. اینیکی از فرضهای بنیادین متدلوژی قرائت متنی است همچنانکه خواهیم دید، اسکینر آن را اساس یک فرض اشتباه میداند و به همین جهت استدلالهای فوق و نیز کل متدلوژی قرائت متنی را نادرست و یا به تعبیر دقیقتر ناکافی تلقی میکند. دیگر فرض بنیادین این متدلوژی آن است که تاریخ هر کدام از نحلههای فکری مختلف با بکارگیرییک مجموعه نسبتاً ثابتی از مفاهیم مشخص ظاهر میشود؛ مجموعه مفاهیمی که به تعبیر وینگشتاین دارای «شباهت خانوادگی» میباشند. این بدان معنی است که هرکدام از نویشندگان کلاسیک در پی ملاحظه و شرح یک مجموعه «سؤالات پایدار» مربوط به «علایق همیشگی» بودهاند که در صورت فقدان این مجموعه ما هیچ ابزاری برای ترسیم کردن و سخن گفتن از اندیشه سیاسی و اخلاقی به عنوان فعالیتهایی قابل شناسایی در اختیار نمیداشتیم. به بیان دیگر، بدون داشتن پیش فهمها و انتظاراتی درباره موضوع مورد مطالعه هرگز امکانپذیر نخواهد بود که آنچه را یک نویسنده کلاسیک (بخصوص در یک فرهنگ بیگانه) گفته است دریابیم.
اینجاست که بنیاد هرمنوتیکی این متدلوژی کاملاً نمایان میگردد، زیرا همانطور که در مباحث قبلی گفته شد، اساس علم هرمنوتیک بر این مبنا قرار گرفته است که ما هرچیز بیگانه و نا آشنایی را با مرتبط کردن آن با فهم و دانش قبلی خود در مییابیم و اینکه هیچ فهمی بدون وجود پیش فهم میسر نمیشود. اسکینر در بررسی این متدلوژی همین مضمون را به صورتی واضح و صریح چنین بیان میکند: «ماباید به منظور فهمیدن طبقه بندی کنیم و تنها میتوانیم نا آشنا را بر حسب آشنا طبقه بندی کنیم»(مقاله معنا و فهم در همان: 31). اما بلافاصله پس از آن درباره این خطر دائمی هشدار میدهد که باید مراقب باشیم پیش فهمها و انتظارات ما درباره کسی بگونه ای نباشد که سخنییا کاری را به او نسبت دهیم که او خود آنرا نپذیرفته و یا امکان پذیرفتن آن برایش مقدور نباشد. او در همین ارتباط، بحثی تحت عنوان «تصور تقدم پارادایمها» یا «تصور پارادایمهای متقدم» مطرح میکند و همین بحث را نقطه عزیمت خویش در نقد متدلوژی قرائت متنی قرار میدهد. او صریحاً ابراز میدارد که مطالعه صرف آنچه هر نویسنده کلاسیک گفته است، به صورتی اجتناب پذیر در معرض خطر سقوط به انواع مختلف ابهام قرار دارد و اشکالات و ابهامات متعددی را خود به متدلوژی قرائت متنی وارد نموده است که عمدتاً از همین بحث تقدم پارادایمها نشأت گرفتهاند.
در اینجا برخی از مهمترین ابهامات و یا اشکالاتی را که اسکینر در ارزیابی انتقادی خویش از متدولوژی قرائت متنی تحت عنوان «اسطوره شناسی های» مختلف مطرح نموده است، مورد بحث قرار میدهیم. اینها خطرات و یا افسانههایی هستند که بیشتر به لحاظ عملی صحت و سلامت انجام هر پژوهش علمی را تهدید میکنند. لذا توجه خاص به آنها در اینجا مفید و مؤثر بوده و میتواند عملاً ما را در انجام درست این پایان نامه یاری رساند. به بیان رساتر، مراد ما از بیان نکات متدلوژیک مورد نظر اسکینر چه در بعد سلبی و نقد متدلوژیهای قرائت متنی و زمینهای و جه در بعد ایجابی و تکوین متدلوژی خاص وی صرف بازگویی آن نکات نیست، بلکه مراد این است که پژوهش حاضر را با لحاظ نمودن آن نکات سامان دهیم.
اسطوره دکترین
این اسطوره که اسکینر آنرا پایدارترین اسطوره خوانده است، زمانی ایجاد میشود که پژوهشگر در صدد است تا هر اندیشمند را بگونه ای دریابد که درباره هریک از مقولات مورد پژوهش وی صریحاً دکترینی را اعلام کرده باشد. هدف چنین پژوهشگری ترسیم «ریخت شناسی لغوی»(Morphology) یک دکترین در همه ابعاد تاریخی ظهور آن نیست بلکه تمایل به اعمال پارادایمهای قبلی خود نسبت به آراء و افکار یک متفکر است که آنها را به طور غیر واقعی به شکل دکترین ترسیم میکند و به همین دلیل اسکینر سخن از اسطوره یا اسطوره شناسی دکترین به میان آورده است.
اسکینر منظور خود را از اسطوره دکترین به شکل ذیل مطرح نموده و توضیح داده است: اولین شکل آن متکی است بر این اشتباه آشکار که اظهارات پراکنده یا کاملاً تصادفییک متفکر درباره یک موضوع به عنوان «دکترین» او در آن مورد تلقی گردند. این شکل از اسطوره به نوبه خود دو نوع ابهام بوجود میآورد: یکی خاص بیوگرافی فکری بوده که طی آن صرفاً دکترینهاییک متفکر مورد بررسی قرار میگیرد و دیگری خاص تاریخ واقعی ایدههاست که طی آن بر بسط یا توسعه یک ایده معین تمرکز میشود.
اولین ابهام که در رابطه با بیوگرافی فکرییک متفکر بوجود میآید نوعی نابهنگامییا «نابهنجاری تاریخی محض» است که طی آن یک متفکر صاحب دیدگاهی معرفی میشود که وی در اصل نمیتوانست چنین دیدگاهی داشته باشد، زیرا داشتن آن دیدگاه مستلزم وجود معانی و مفاهیمی است که در زمان حیات آن متفکر در دسترس نبوده و آن متفکر هرگز قصد انجام چنین کاری را نداشته است (Ibid: 33). مثلاً، یک مفسر معاصر از یک عبارت اساساً ارسطویی مندرج در اثری از مارسیلیوس پادوآیی درباره مقایسه نقش اجرایییک حاکم با نقش قانونگذارییک ملت، چنین استنباط کند که وی به دکترین تفکیک قوا اعتقاد داشته و یا حتی او را به عنوان بنیانگذار این دکترین «کشف» کند. حال آنکه این دکترین چندین قرن پس از مرگ مارسیلیوسمطرح شده است یا اینکهیک مفسر ممکن است جان لاک را در رأس «سنت دولت مبتنی بر رضایت» ملاحظه کند و عبارات پراکنده در میان آثار او درباره موضوع امانتداری را بهم پیوند داده و از پیوستن آنها یک دکترین اعتماد سیاسی به لاک نسبت دهد که هرگز به ذهن خود لاک خطور نکرده باشد. اینیکی از ابهاماتی است که از اسطوره دکترین و در واقع از مطالعه صرف متن بدون توجه به زمینه تاریخی و اجتماعی آن پدید میآید و در اثر آن دکترینی به یک متفکر نسبت داده میشود که نه کلمات و مفاهیم آن در دسترس وی بودهاند و نه وی هرگز قصد انتقال معنای آنرا داشته است (Ibid: 32-33).
ابهام دیگری که در زمینه بیوگرافی فکری ممکن است پدید آید مرتبط است با این مشکل آشکار که بعضی اوقات معانی ادبی اصطلاحات کلیدی در طول زمان تغییر میکند. به طوریکهیک نویسنده کلاسیک ممکن است چیزی را با یک معنا و مفهومی بیان کند که کاملاً متفاوت از ان معنا و مفهومی است که به ذهن خواننده امروزی متبادر میگردد.
دومین ابهام نشأت گرفته از اسطوره دکترین مربوط به توسعه تاریخی ایدهها است که در اصل با هدف ترسیم ریخت شناسی لغوییک ایدهیا دکترین معین در طول زمان صورت میگیرد. نقطه آغاز چنین ابهامی از طراحییک نوع ایدهیا دکترین مورد تحقیق شروع میشود و آن ایدهیا دکترین در اصل به صورت یک «موجود» یا «هستی» مجسم میشود که به مرور زمان توسعه و تکامل مییابد و پژوهشگر بدانجا کشیده میشود که از شکل کاملاً توسعه یافته آن به مفهوم همیشه ماندگار در تاریخ سخن بگوید. در اینجا، ابهام به چند طریق رخ میدهد:
یکی به این طریق که تحقیق برای نزدیکی به نوع ایده آل، یک شکل غیر تاریخی به خود میگیرد و طی آن نویسندگان کلاسیک بگونه ای غیر واقعی به عنوان پیش بینی کنندگان اولیه دکترینهای بعدی در نظر گرفته میشوند و بر اساس همین پیش بینییا بصیرت پشت سر هم ردیف میگردند. مثلاً مارسیلیوس بخاطر پیش بینی یا پیشیابی قابل ملاحظهاش برای ماکیاولی و ماکیاولی به خاطر قرار دادن بنیادی برای مارکس و یانظریه نشانههای لاک به عنوان پیش بینی متافیزیک بر کلی و نظریه علیت گلانویل به عنوان پیش بینی نظریه علیت هیوم مورد توجه قرار میگیرند (Ibid:35).
طریق دیگر اینکه نویسندگان مختلف و نظریههای آنها بر اساس اینکه تا چه میزان مرتبط با شرایط موجود امروزی بودهاند، مورد تحسینیا سرزنش واقع میشوند. در این خصوص، گاهییک نویسنده کلاسیک آنچنان مورد تحسین قرار میگیرد که گویی از ذهن نافذ و درخشان او ایدههایی تراوش یافته که قرنها پس از او به منصه ظهور و عمل رسیدهاند و به این طریق آن ایدهها به صورت افسانهای و غیر تاریخی در میآیند. مثل اینکه گفته شود منتسکیو ایده اشتغال کامل و دولت رفاهی را پیش بینی کرد و یا اینکه نظریه ماکیاولی درباره سیاست اصولاً همان چیزی است که ما امروزه انجام میدهیم و این به معنای اهمیت ماندگار اثر آنها در نظر گرفته شود (Ibid)..
به نظر اسکینر، روش تمرکز بر خود «ایده» به مثابه یک «واحد» و همچنین روش ردیابی خط سیریک موضوع چه در سراسر یک قرن یایک دوره تاریخی و چه در طول قرنهای بسیار نشان میدهد که حتی اگر مطالعه ایده به یک فرهنگ معین در یک دوره تاریخی معین محدود شود، هنوز هم یک ابهام مفهومی اساسی در هر تلاش برای تمرکز بر خود ایده به عنوان یک واحد درخور تحقیق تاریخی وجود دارد و آن اینکه کلمات نشانگر ایده احتمالاً با مقاصد متفاوت و کاملاً ناسازگار مورد استفاده قرار گرفته باشند. مثلاً ایده اشرافیت در اروپای دوره رنسانس برای اشاره به یک کیفیت اخلاقی خاص یا عضویت در یک طبقه اجتماعی خاص و نظایر آن بکار رفته است. از این رو، نمیتوان برای دریافتنیک ایده معین در درون یک فرهنگ معین و در یک زمان معین صرفاً بر مطالعه اشکال پیچیده کلمات متمرکز شد و حتی بدین منظور نمیتوان امیدوار بود که یک برداشت از زمینه نطق این مشکل را حل خواهد کرد. زیرا خود زمینه ممکن است مبهم باشد و لذا ترجیحاً باید همه وضعیتهای مختلفی را مطالعه کنیم که در آنها شکل معین کلمات میتواند به لحاظ منطقی مورد استفاده قرار گیرد. بنابراین «اشتباه بزرگ صرفاً این نیست که بدنبال معنای اساسی ایده به عنوان چیزی که ضرورتاً میبایست به همان شکل باقی بماند باشیم بلکه حتی تصور هر «معنای اساسی نیز اصلاً اشتباه است»(Ibid: 55).
اسکینر در همین چارچوب «اسطوره تقدم سازی» (فرض قبلی) را مطرح میکند. منظور از این اسطوره تلفیق نامتناسب معنا یا اهمیتیک اثر آنچنانکه مد نظر نویسنده بود و معنا یا اهمیتی که آن اثر برای خواننده امروزی دارد. مثلاً امروزه برخی مفسرین دیدگاه سیاسی افلاطون در کتاب جمهوری را به عنوان دیدگاهیک سیاستمدار حزبی توتالیتر ملاحظه مینمایند و حال آنکه چنین دیدگاهی مستلزم مفاهیم و معانی جدیدی است که افلاطون هیچگاه چنین مفاهیمی را در ذهن نداشته است.
علاوه بر اینها، ابهام دیگری که اسکینر در بحث تاریخ ایدهها مطرح میکند، بحث پایان ناپذیری است درباره اینکه آیایک ایده معین ممکن است واقعاً در یک زمان معین و یا در آثار یک نویسنده معین ظاهر شود. این بحث مرتبط است با دومین شکل اسطوره دکترین که طی آن نویسندگان کلاسیکبا دکترینهایی عرضه میشوند که متناسب با موضوعات مورد بحث آنها بوده ولی آنها خود آن دکترینها را مطرح نکرده و یا سامان ندادهاند و ای بسا که به همین خاطر مورد انتقاد و نکوهش نیز واقع شدهاند (مثل مارسیلیوس و دکترین تفکیک قوا). این در حالی است که چنین انتقاد یا نکوهشی بجا نبوده و دکترین مورد بحث دکترینی است که برای مفسر یا منتقد امروزی آشنا و مأنوس است ولی برای نویسنده کلاسیک کاملاً بیگانه و نامأنوس بوده است.
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.