پایان نامه بررسی و تحلیل مفاهیم غنایی در منظومه های امیر خسرو دهلوی
فهرست محتوا
فهرست مطالب
- عنوان صفحه
- فصل اول: کلیات تحقیق.. 7
- 1-1 مقدمه. 8
- 2-1 بیان مساله. 10
- 3-1 پیشینۀ تحقیق. 12
- 4-1 مبانی نظری و تعاریف بنیادی.. 16
- 5-1 هدف تحقیق. 26
- 6-1 فرضیه تحقیق. 26
- 7-1 متغیر های تحقیق : 26
- 8-1 جامعه آماری.. 26
- 9-1 نمونه آماری(حجم نمونه و روش نمونه گیری): 27
- 10-1 جنبه نوآوری و جدید بودن تحقیق. 27
- 11-1 نوع روش تحقیق. 27
- 12-1 روش گرد آوری اطلاعات.. 28
- 13-1 ابزار گرد آوری و روش تجزیه و تحلیل اطلاعات.. 28
- فصل دوم: مفاهیم و تعاریف… 29
- 1-2 بررسی زبان غنایی.. 30
- 2-2 انواع ادبی.. 32
- 3-2 چگونگی طبقهبندی انواع ادبی.. 34
- 4-2 ادب غنایی.. 35
- 5-2 خاستگاه و تطور ادب غنایی.. 37
- 6-2 ادب غنایی در ایران. 39
- 7-2 منظومههای غنایی ایران. 40
- 2-8 بررسی مفاهیم غنایی.. 42
- 2-8-1 عشق. 42
- 2-8-2 تعریف معشوق. 44
- 2-9 چهره معشوق در دوران های مختلف ادب فارسی.. 45
- 2-9-1 معشوق در سبک خراسانی.. 45
- 2-9-2 معشوق دوره بینابین: 48
- 2-9-3 معشوق در سبک عراقی.. 50
- 2-9-4 معشوق در مکتب وقوع. 53
- 2-9-5 معشوق در سبک هندی.. 54
- 10-2 تعریف زیبائی (جمال و سیمای معشوق) 56
- فصل سوم : معرفی امیر خسرو دهلوی.. 59
- 1-3-مقدمه. 60
- 2-3 امیرخسرو دِهلَوی.. 60
- 3-3 امیرخسرو در ادبیّات هند: 68
- 4-3 مجموع آثار امیر خسرو از نظم و نثر: 69
- 3-5 نظامی گنجوی پیشوای امیرخسرو در منظومه های غنایی.. 78
- 3-6 معرفی اجمالی نظامی گنجوی.. 79
- 3-7 امیر خسرو و نظامی.. 81
- 8-3 نظیره گویی امیر خسرو. 85
- فهرست منابع و مآخذ. 88
فصل اول
کلیات تحقیق
1-1-مقدمه
نویسندگان و شعرای فارسی گوی هند، خواه ایرانی و خواد هندی یا اهل آسیای میانه، فضای ادبی خود را در گذر زمان با ترسیم نقشه جغرافیایی و گاهی کیهان نگاری زبان فارسی مجسم میکردند، به این منظور که در لحظات گوناگون مشخصی از تاریخ جایگاه شایستهای را برای ادبیاتشان در میان جهان اثبات کرده باشند. ظاهراً روند عضویت هند در جهان فارسی زبان با امیرخسرو دهلوی (۱۲۵۳-۱۳۲۵ م) آغاز شده است. امیرخسرو همان قدر که مشتاق بود هند را به جهان بزرگ اسلامی ملحق کند، مشغول ساختن مجموعهای از ادب هندی-فارسی بود و میکوشید آن را به پای حاصل کار استادان گذشته برساند. همان گونه که در زمینهٔ گستردد تر تاریخ هند و اسلام، تصور مسلمانان از جایگاه خود در جنوب آسیا رفته رفته دگرگون شد، در پرتو توسعه سیاسی-فرهنگی نیز درک مسلمانان از هویتشان تغییر کرد.” همچنین، فارسی نویسان هند به درکی کاملاً متمایز از هویت خود در این جهان فارسی زیان دست یافتند. علاوه بر ثبت فضای ادبی تازه، استفاده از استعاره عرفانی غربت و جلای زادبوم نقش مهمی در ساختن این فرهنگ ادبی و تاریخ آن داشت.
نخستین تلاشی برای ترسیم نقشه زیان شناختی جهان فارسی زبان هند در عهد غزنویان صورت گرفت؛ در شرایطی که زیان و فرهنگ ادایی فارسی در شبه قاره تازه بود. مسعود سعد سلمان (۱۰۴۶-۱۱۲۱ م)، شاعر دریار، درحالی که به ستایش حامی خود میپردازد، یکی دو قرن بعد، امیرخسرو در یکی از بحثهای پراکندهاش درباره وضعیت زبانها اظهار میکند که فارسی هند مشابه فارسی ماوراءالنهر، اما به کلی متقاوت یا جاهای دیگر از جمله خراسان است و ادامه میدهد که «گفتار پارسی در هندوستان از کنار ساحل سند تا دهانه دریای محیط یک زیان است … و این پارسی ما پارسی دری است. زبان هندوی هر صد گروه هر گروهی را اصطلاحی دیگرست. اما پارسی در این چهار هزار و اند فرسنگ یکی است.» امیرخسرو همچنین خود را با مسعود سعد مقایسه میکند، از این رو که هر دو چندین دیوان شعر سروده بودند، هرچند گفته میشود که دیوانهای مسعود سعد به سه زیان بود، حال آنکه امیرخسرو در آن وقت سه مجموعه شعر فارسی داشت. از این الگوی زیان شناختی که امیرخسرو برای زیان فارسی بنا کرد، میتوان وجود حوزههای ادایی چند گفتهای را تصور کرد که از طریق شبکه گستردهای از اهل قلیم، دانشمندان و کتب عمیقاً به هم پیوند خورده بودند. امیرخسرو استادان قدیم شعر فارسی را در سرزمینهای مرکزی ایران میستاید، اما بینش هندیاش به فرهنگ ادبی فارسی از اعتماد به نقسی حکایت میکند که پس از او دیگر در شبه قاره به چشم نمیخورد. قول مشهور او درباره هندی بودنش:
ترک هندوستانیام هندوی گویم جواب
شکّر مصری ندارم کز عرب گویم سخن
هرچند از سنت ادبی متقاوتی سرچشمه گرفته که دارای منشأ خاصی با سنن فرهنگی گوناگون است، نشان دهنده آگاهی وی از جهانی با فرهنگی به هم پیوسته و روحی جهان شمولی نیز هست. امیرخسرو سخت میکوشد تفاوت خراسان و هندوستان را در شعرش نشان دهد و در این مقایسه، تصویر سرزمین مادریاش همیشه بهتر است. یا این همه، نهایتاً تمایل دارد تفاوتهای این دو قلمرو فرهنگی را از میان برداشته و وسعت جغرافیایی یکپارچهای یا حوزههای متقاوت تصویر کند؛ چیزی که امروز جهان فارسی زبان میخوانیم.
1-2 بیان مساله
ابعاد این تحقیق منظومههای امیر خسرو دهلوی میباشد. قسمتهایی از این منظومهها که مورد بررسی قرار گرفتهاند به استناد کتاب تاریخ ادبیات دکتر ذبیح ا… صفا شامل: «مجنون و لیلی به تقلید از لیلی و مجنون نظامی و مشتمل بر 2660 بیت که آن را در سال 698 سروده است.» (صفا، 1375: 138) “شیرین و خسرو” به بحر هزج مثمن مقصور یا محذوف که شاعر به تقلید از خسرو وشیرین نظامی و در موضوع همان منظومه و مشتمل بر 4124 بیت در رجب سال 698 به انجام رسانیده است. (صفا، 1375: 138) “آیینه اسکندری” در جواب اسکندر نامه نظامی به بحر متقارب مثمن مقصور یا محذوف در 4450 بیت که به سال 699 به انجام رسانده است. (صفا، 1375: 138) “هشت بهشت” در جواب هفت پیکر نظامی در موضوع عشق بهرام گور با دلارام این منظومه را امیر خسرو در 3352 بیت و در سال 701 سروده است. (صفا، 1375: 138) “مطلع و الانوار” به بحر سریع در جواب مخزن الاسرار نظامی در 3310 بیت و در موضوع توحید و تحقیق و تهذیب و تربیت که در سال 698 سروده است. (صفا، 1375: 138) “نه سپهر” منظومهای است بر نه باب و هر باب در بحری مستقل که امیر خسرو به سال 718 آن را به نام قطب الدین مبارک شاه خلجی ساخته داست. (صفا، 1375: 138) “تاج الفتوح” منظومهای است مربوط به سال اول جلوس جلاالدین فیروز شاه به بحر هزج مثمن مقصور یا محذوف. (صفا، 1375: 139) “منظومه دول رانی” خضر خان به بحر هزج مثمن مقصور یا محذوف در داستان خضر خان پسر علاءالدین محمد شاه خلجی با ” دیول دی” دختر راجه گجرات مشتمل بر 4519 بیت (صفا، 1375: 138-139).
دلبر تاشما تاوا در یاداشتهای خود در نگاهی به صورت و سیرت اشعار امیر خسرو دهلوی جایگاه و ناشناختههای شعر امیر خسرو را به صورت کامل بررسی نموده که در این قسمت از مطالب او استفاده میکنیم. ادبیات فارسی زبان هند که پیدایش آن با هجوم مسلمانان به سرزمین هند و تأیید زبان فارسی به عنوان زبان رسمی هند به وجود آمد، نُه قرن در عرصة ادبی شمال هند شکوفه میداد. این ادبیات که از لحاظ زبان و محتوا برای اکثر هندویان نامفهوم بود، در آغاز چندان مورد بررسی منتقدان هندی قرار نمیگرفت، در حالی که ایران شناسان آن را «جعل و تقلیدی از آثار اصیل شیراز و اصفهان» میدانستند. به همین خاطر، آثار یکی از بهترین نمایندگان این ادبیات، یعنی امیرخسرو دهلوی (1253 ـ 1325)، بسیار دیر مورد توجّه، بررسی و علاقة محققان قرار گرفت. در ایران نیز آثار این شاعر خوب تا مدّتها بررسی نشده بود، چون از نظر جغرافیایی، امیرخسرو شاعر سرزمین هندوستان محسوب میشد. شاید به همین دلیل است که هنوز هم با گذشت سالها و آشکار شدن اهمیت او، انتشار دیوان (مجموعه آثار) امیرخسرو در ایران خیلی محدود بوده است. در ایران برای اولین بار دیوان او در سال 1983 (1362) و بعداً فقط در سال 2002 (1380) به چاپ رسیده است.
محققان هندی (س.آخ، پ. پانچال، ب. تیواری) اکثراً آثار هندی زبان شاعر را بررسی کردهاند و در نقدهای خود به ندرت به اشعار پارسی زبان او اشاره میکنند. (مثلاً تحقیق دکتر چندر شیکهر و م.شبلی نعمانی). در میان آثار شرقشناسان و ایران شناسان، آثار امیرخسرو دهلوی منطبق با روند ادبی قرون وسطی بررسی میشود. (رجوع شود به کارهای گ. آلیف، ن. گلبوف، آ. کریمسکی، یا. ریپکا) یا در زمرهٔ پژوهشهای سبک هندی در ادبیات فارسی ذکر میشود. (در کارهای آ. بلدیرف، ن. پریگارین، س. شامیسا). برخی از بُعدهای آثار هنری امیرخسرو دهلوی در کارهای تحقیقی اِ. بِرتلس (مقایسة خمسة امیرخسرو دهلوی با خمسة نظامی)، آ. ستاریکُوا (پذیرش نفوذ هندی در مثنوی «هشت بهشت»)، گ. تویچیِوا (سیستم متریکی غزلیات امیرخسرو)، آ. شاماتاوا (پرسش از اصالت آثار هندی زبان شاعر) مورد بررسی قرار گرفتهاند. امّا دیوان امیرخسرو دهلوی توسط اینان نیز به طور کامل و جدّی مورد بررسی و تحقیق قرار نگرفته است. شخص امیرخسرو دهلوی یکی از مهمترین شاخصها در دو ادبیات عظیم مشرق، یعنی فارسی و هندی محسوب میشود. عواملی که علاقة ما را به آثار امیرخسرو بیشتر میکنند، عبارتند از: – دو زبانی بودن شاعر؛ – سهم او در توسعة غزل به عنوان یک نوع ادبی؛ – ایجاد غنا در انواع ادبی فارسی با محتوا و زبان هندی (غزلیات «رنگین»، اشعار «ماکارونیکی»؛ – بنیان گذاری اشعار «نظیر» که بعدها سرودن آن در ادبیات کشورهای آسیای میانه و صغیر گسترش پیدا کرد؛ – توسعة موضوعات نظم فارسی. هدف از این تحقیق بررسی مفاهیم غنایی است که در اشعار امیر خسرو دهلوی به زیبایی استفاده شده است.
1-3 پیشینهٔ تحقیق
در مورد امیر خسرو تحقیقهای زیادی انجام شده است ولی این تحقیقات کلی است و شامل دیوان و مطالب دیگر از جمله 1- بررسی اطناب بسط در دو منظومه خسرو وشیرین نظامی و امیر خسرو دهلوی نوشته محمد باقر شهرامی، 2- بوطیقای امیر خسرو دهلوی از حبیب ا… عباسی.3 – نقد تصحیح شیرین و خسرو امیر خسرو دهلوی نویسنده آزاده پوده. 4 – ریخت شناسی و عناصر زینتی عرفانی اشعار امیر خسرو دهلوی نوشته نرگس یدی میباشد. 5- بررسی تطبیقی مجنون و لیلی امیر خسرو دهلوی و لیلی و مجنون نظامی. 6- نقد و تصحیح شیرین و خسرو دهلوی نوشته: آزاده پوده، حسین آقا حسینی و محسن محمد فشارکی. 7 – نگاهی به هشت بهشت امیر خسرو دهلوی نوشته مرتضی رزاق پور. 8- عرفان در مطلع الانوار امیر خسرو دهلوی نوشته مهین پناهی. در این تحقیق سعی شده است که به صورت تفکیک و جزئی در بیان ادبیات غنایی و بالاخص مفاهیم آن در منظومههای امیر خسرو دهلوی پرداخته شود و اهمیت تحقیق در این است که تا به حال اقدام به بررسی موضوع و جزئیات ادبیات غنایی موجود در منظومههای امیر خسرو دهلوی نشده، و یا به صورت ناقص در آثار امیر خسرو پژوهش شده است. در مورد پیشینه پژوهش این موضوع با توجه به سایتهای موجود، مقالات و سایت کتابخانههای ایران باید گفت که تحقیق حاضر اولین کار مستقل در بررسی مفاهیم غنایی در منظومههای امیر خسرو دهلوی بوده وتا به حال کار مستقلی در موضوع تحقیق صورت نگرفته است هر چند پیش از این برخی از پژوهشگران در زمینه ادبیات غنایی و برخی از آثار امیر خسرو دهلوی به تحلیل و بررسی پرداختهاند اما هیچ یک به شکل دقیق و موشکافانه به بررسی مفاهیم غنایی در آثار امیر خسرو نپرداختهاند با این وصف مهمترین پژوهشهای مرتبط با موضوع رساله مذکور عبارتند از:
1- «بررسی تطبیقی مجنون و لیلی امیر خسرو دهلوی و لیلی و مجنون نظامی» که در آن این گونه ذکر شده استیکی از گستردهترین عرصههای زبان فارسی گستره ادبیات غنایی است و از این میان سهم داستانهای عاشقانه از گونههای دیگر بیشتر است هدف از این پژوهش مقایسه دو داستان قهرمان زبان فارسی است یکی از شاعری ایرانی یعنی نظامی گنجوی و دیگری شاعری که متعلق به سرزمین هند میباشد.» (نیلوفر محمدی مجله دانشگاه آزاد اسلامی، واحد فلاورجان اصفهان، اسفند 1380).
2- به گفته سه تن از نویسندگان: آزاده پوده، حسین آقا حسینی، محسن محمد فشارکی » لازمه تحقیق و نقد آثار ادبی، در ابتدا در دست داشتن متنی منقح با کمترین ایراد است مهمترین مرحله تصحیح، انتخاب آگاهانه نسخ معتبر مقابله آنها با یکدیگر در نهایت برگزیدن نسخه اساس است آشنایی با سبک، زمان و زبان شاعر، تسلط همه جانبه بر متن و همچنین مراجعه به فرهنگها و تذکرهها و دقت مو شکافانه در منابع در تصحیح نسخه امری مسلم و روشن است شیرین و خسرو امیر خسرو دهلوی – بزرگترین شاعر فارسی زبان هند – دوبار در خارج از ایران در سالهای 1927 و 1961 تصحیح شده است که علاوه بر به کار گیری شیوه کاملاً ذوقی و غیر علمی در تصحیح از هیچ یک از هفتاد نسخه موجود در ایران نیز در این دو چاپ استفاده نشده است در این نوشتار سعی شده است ضمن نشان دادن مراحل مختلف تصحیح علمی یک اثر ضرورت و روش تصحیح شیرین و خسرو توسط نگارندگان و نقد تصحیحهای قبلی این منظومه نیز بررسی شود «(آزاده پوده، حسین آقا حسینی، محسن محمد فشارکی، نقد و تصحیح شیرین و خسرو دهلوی، شماره 33، پاییز 1394، ص 163 – 185).
3- مرتضی رزاق پور در عنوانی با عبارت نگاهی به هشت بهشت امیر خسرو دهلوی» اثر امیر خسرو دهلوی از زیباترین منظومههای عاشقانه فارسی است که در فضای قصههای هزار و یک شبی از ارزش بسیاری برخوردار است و بر خلاف دیدگاههای رایج، تقلیدی از هفت پیکر نظامی نیست و اصالت و تازگی در جای جای آن به چشم میخورد پس از انتشار نخستین ویراست هشت بهشت که در سال 1996 در مسکو منتشر شد در سال 1391 ویراستی دیگر از این اثر به کوشش حسن ذوالفقاری و پرویز ارسطو انتشار یافت نویسنده در این مقاله کوشیده است نشان دهد که ویراست هشت بهشت غلطهای فاحش بسیار دارد و نسخه یافتهای که اساس این تصحیح قرار گرفته است فاقد اعتبار است «(مرتضی رزاق پور، نگاهی به هشت بهشت امیر خسرو دهلوی ضمیمه 36، 1393).
4- مهین پناهی در مورد کتاب مطلع الانوار امیر خسرو دهلوی «در این پژوهش چگونگی ««عرفان در مطلع الانوار امیر خسرو دهلوی»» بررسی شد و به این سؤالات پاسخ داده شد. حضور الفاظ و اصطلاحات صوفیانه در مطلع الانوار چگونه است؟ مقالات و احوال در آن چگونه مطرح شده و به چه معنی به کار رفته است؟ در این پژوهش ابتدا عناصر عرفانی مطلع الانوار جستجو و پس از طبقه بندی آنها به مقامات و احوال و تفکیک کاربردی حقیقی و مجازی آنها با سایر اصطلاحات کتابهای عرفانی مقایسه اجمالی شد پس از انجام پژوهش این نتیجه به دست آمد که مطلع الانوار یک کتاب اخلاق عرفانی است و اصطلاحات عرفانی فراوان در آن به شکل حقیقی و مجازی به کار رفته است اصطلاحات عرفانی که در معنی اصطلاحی خود به کار رفته است عبارت است از دسته اول: مقامات طلب، فقر، توکل و رضا، و احوالی مانند عشق، شوق و فنا. دسته دوم: اصطلاحات عرفانی که در معنای مجازی به کار رفته است گذشته از اینها امیر خسرو دهلوی به عناصر تربیتی صوفیه هم اشاره کرده است مانند اخلاص، همت، قناعت، پیروی از آدابی مانند خلوت. همچنین در این کتاب از معرفت خداوند و آموزههای اخلاقی، عارفانه فردی و اجتماعی نیز سخن رفته است و در این پژوهش بع ارائه مآخذ آنها اکتفا میشود» (مهین پناهی، عرفان امیر خسرو دهلوی در مطلع و الانوار، مقاله 3، دوره 2، شماره 3، تابستان 1389).
5- رقیه کنگری در در پایان نامهاش با موضوع «تأثیر نظامی بر امیرخسرو دهلوی در مثنویسرایی» به تأثیر پذیری امیرخسرو در منظومههای خود از آثار نظامی پرداخته است. در این پایاننامه هر یک از مثنویهای نظامی و امیرخسرو دهلوی مطالعه و بررسی شده و پس از مقایسه، نکتههای برجسته و مشترک، همچنین قسمتهایی که در اصل دو داستان با یکدیگر تفـاوت داشـت، انتخاب و نوشته شده. هدف از این مقایسه بیان نحـوهٔ تأثیرپـذیری امیرخـسرو از نظـامی و کیفیـت و کمیـت آن و بررسی توفیق یا عدم توفیق امیرخسرو در الهامگیری از نظامی بوده است. (کنگری، رقیه (1390)، تأثیر نظامی بر امیرخسرو دهلوی در مثنویسرایی، پایان نامه، پیام نور تبریز.)
هر چند پیش از این برخی از پژوهشگران در زمینه ادبیات غنایی و برخی از آثار امیر خسرو دهلوی به تحلیل و بررسی پرداختهاند اما هیچ یک به شکل دقیق و موشکافانه به بررسی مفاهیم غنایی در آثار امیر خسرو نپرداختهاند. در این تحقیق تنها ابیاتی از منظومههای امیرخسرو دهلوی که شامل مفاهیم غنایی میباشند. در منظومهها بررسی شده و به دیوان امیر خسرو دهلوی وارد نشدهایم در تعریف شعر غنایی گفته میشود که «شعر غنایی در لغت به معنای آواز خوانی، سرود و نغمه است و در اصطلاح به شعری گفته میشود که بیانگر عواطف و احساسات شخصی شاعر باشد منظومه شعر ویس و رامین یا خسرو وشیرین از جمله اشعار غنایی محسوب میشوند.» (حاکمی، 1386، 17)
1-4 مبانی نظری و تعاریف بنیادی
با توجه به نقش امیرخسرو دهلوی در گسترش ادبیات فارسی و اشعار او به زبان هندی، بررسی آثار او مهم به نظر میرسد. وقتی که اشعار امیرخسرو دهلوی را از لحاظ روش ویژة شاعر بررسی میکنیم، باید مفاهیم کلیدی ادبیات کلاسیک عربی ـ پارسی را در نظر بگیریم.
از جملة این مفاهیم، آرایههای ادبی (بدیع)، تئوری سیستم متریکی (عروض) و قافیه هستند. سیستم تصویرآفرینی شاعر، بخش جدا نشدنی سبک ایدهای او به شمار میرود. محققان و شرق شناسانی که رسالات قرون وسطایی و اشعار عربی ـ پارسی را ترجمه و شرح کردهاند، عبارتند از: آ. برتِلس، ای. کراچکوفسکی، ر. موسولمانکولوف، م. رِیسنِر، ن. چالیساوا. فنون شاعری امیرخسرو دهلوی را پ. گرینتسِر، آ. کودِلین، د. لیخاچوف، ب. شیدفار بیش از دیگران توضیح دادهاند. در پژوهشهای س. زامانیان، د. فرولوف، ن. خانلری نیز میتوان آنالیز بعضی از بُعدهای فنون شاعری امیرخسرو را پیدا کرد. غزلیات امیرخسرو دهلوی، مطابق با اصولی که در رسالات عربی ـ پارسی قرون وسطی آمدهاند، و تحت تأثیر صوفیسم که یکی از عوامل گسترش ادبیات کلاسیک پارسی میباشد، سروده شدهاند. اصول نظم عربی که بعداً وارد ادبیات پارسی شدند، در قرن نُهم میلادی شکل گرفتند. توسعة این اصول به دو جهت موازی ـ قرآنی بر پایة تفسیر قرآن و حدیث (الرومانی، الجُرجانی) و ادبی ـ انتقادی (العسکری، ابن رشیک، الموتاض) بود. فنون شاعری پارسی در قرن یازدهم میلادی بر اساس عربی به وجود آمد. نویسندگان اولین رسالات به فارسی (رادویانی، وطواط) به آرایههای ادبی و شکل توجه میکردند.
امّا در تحقیق شمس قیس رازی (قرن سیزدهم میلادی) برای اولین بار هر سه بخش نظم کلاسیک دیده میشوند؛ آرایههای ادبی، سیستم متریکی و ردیف. محققان بعدی در کارهایشان تا حدودی پژوهش شمس قیس رازی را بازگویی کردند. اگر بخواهیم راجع به آرایههای ادبی، بدیع و بیان مورد علاقة دهلوی صحبت کنیم، او بیشتر از تشبیه و کنایه استفاده میکرده است؛ مثلاً «ساقی خورشیدوش» که در اینجا ساقی (مشبّه) با خورشید (مشبّه به) به وسیلة حرف اضافی «وش» مرتبط میشود. امّا معمولاً امیرخسرو حرف اضافه را به کار نمیبرد، به همین خاطر به تشبیهات او «بلیغ» می گویند. از آرایههای لفظی در اشعار دهلوی «جناس» کاربرد بسیاری دارد: «هندوان را مرده سوزند این چنین زنده مسوز بنده خسرو را که ترک است آخر و هندوی توست» با کمک ایهام کلمة «هندو»، که به جز «ساکن هندوستان»، معنی «غلام» و «برده» را هم دارد، شاعر راجع به اصلیت خود میگوید. (مادر او هندو و پدر او ترک بودند). از لحاظ آرایههای معنوی، غزلیات امیرخسرو دهلوی سرشار از «مراعات نظیر»، «تلمیح» و «ایهام» است: «کشتیام زان زلف و رخ کآرایش آن را مدام شانه بر پشت تو و آیینه بر زانوی توست» معنی مراعات نظیر، کاربرد کلماتی از یک ردیف موضوعی و قراردهی آنها به طور موازی در چهارچوب یک بیت میباشد.
کلمات «زلف»، «رخ» از جزئیات ظاهر نگار، جفت موازی را با کلمات «آیینه» و «شانه» از جزئیات لوازم آرایشی تشکیل میدهند. استفادة بسیاری از آرایههای ادبی که بر اساس اصول موازی بودن (جناس، مراعات نظیر، ایهام و تشبیه) ساخته میشوند، به آثار امیرخسرو دهلوی عنوان «نمونة نظم کلاسیک خاورمیانه و آسیای صغیر» را اختصاص داده است زیرا یکی از اصول این نوع از نظم، توازی تصاویر و تقارن ساختار ابیات است و هنر کاربرد جناس و ایهام، باعث زینت کلام شاعر هستند. سیستم متریکی «عروض» جزء نوع نظم کوانتیتاتیک (بر اساس دراز و کوتاه بودن هجاها در شعر) است. سیستم متریکی «عروض علمی» بر اساس سیستم کلاسیک توسط محققان ایرانی توسعه داده شد. فرق اصلی عروض علمی با عروض پیشین در آن است که کوچکترین واحد آن «هجا» است در حالی که در سیستم متریکی قرون وسطی کوچکترین واحد «حرف» بوده است.
برای تشخیص وزن بیت، خطوط عروضی آن کشیده میشود. وزن شعر دقیق و سنجیده است و باید با اختیارات شاعری (اختیارات زبانی و اختیارات وزنی) مطابقت داشته باشد: را ری بَ دِل شَد با نَ ری دات کِ دَن بُر دِل ل ِ ِشک – – U – – – U – – – U – – – U – را ری گَ دو جا وَد بُ کـَم مَت چشی ِ ها دی بَن ب خا – – U – – – U – – – U – – – U – در این مثال، وزن «فاعلاتن» (رمل) دیده میشود. گ. تویچیِوا، پژوهشگر ازبکی، تحقیقی کرد که نشان میداد در اشعار امیرخسرو دهلوی اوزانی مثل «رمل»، «هزج»، «خفیف» و «مضارع» بیش از دیگر اوزان رایج هستند. او سیستم متریکی غزلیات اولین دیوان امیرخسرو را بررسی کرد و به این نتیجه رسید که اوزان مذکور رتبة اول را در فهرست اوزان مطلوب (به خاطر لطافت و ظرافت خود) در ادبیات فارسی دارند. از لحاظ نوع قافیه، با تکرار «روی» که یکی از اصول سنّتی فن شعر گفتن عربی ـ پارسی میباشد، در اشعار دهلوی «رِدف» و «وصل» هم فراوان است. مثلاً در غزل شمارة 217 کلمات «جانان»، «بستان»، «پنهان»، «خرامان»، «خندان»، «جانان»، «شکرستان» و «پریشان» قافیه هستند؛ که در آن حرف «ن» رَوی، و «الِف» قبل از «ن»، «ردف اصلی» میباشد. در غزل شمارة 186 کلمات «روی»، «بوی»، «پهلوی»، «زانوی»، «گیسوی»، «دلجوی»، «ابروی»، «موی» و «هندوی» قافیه هستند؛ که در آن حرف «و» رَوی، و «ی» وصل میباشند. هرچه تکرار عناصر قافیه در بیتهای بعدی بیشتر باشد، قافیه قویتر و مهارت شاعر غنیتر به شمار میرود. معمولاً غزلیات امیرخسرو دهلوی دارای «ردیف» میباشند که قشنگی شعر را بیشتر، معنی اصلی را عمیقتر و بیت-های پراکنده را بیشتر به هم وصل میکند.
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.