پایان نامه تأثیر جهل در احکام فقهی و قوانین حقوقی و کیفری
فهرست محتوا
چکیده:
یکی از مهمترین مباحث در قوانین اعم از حقوقی و کیفری و علاوه بر آن در احکام فقهی بحث تأثیر جهل میباشد، موضوعی که در تحقیق حاضر سعی شده در بین مضامین و روایات، کتب فقهی و اصولی و آثار حقوق دانان و قوانین مربوطه بررسی و مهمترین دستاوردهای آن نکاشته شود. هدف از انتخاب این موضوع تعیین اصل جهل و کمیت آن در تحقیق و عدم تحقیق مسئولیت کیفری و مدنی و حل تعارضات ظاهری بین تأثیر جهل در قانون و فقه اسلامی به صورت حل تعارض بین سه قاعدة مهم [جهل به قانون رافع مسئولیت نیست با قاعدة قبح عقاب بلابیان و قاعدة تدرء الحدود بالشبهات] میباشد، به این شکل که جهل، یک مفهوم نسبی است و صلاحیت آن را ندارد که تحت قاعده ایی کلی بیان گردد بلکه تشخیص دفاع تلقی شدن یا نشدن جهل، یک کار دقیق قضایی است که بر عهدة متولیان امر قضاوت قرار دارد و در هر جرمی بسته به این که در زمرة حق الله و حق الناس باشد و شبهه ایی که برای قاضی و یا متهم پیدا شده و شرایط حاکم بر هر پرنده متغیر است.
بنابراین جهل یکی از موضوعاتی است که بدون شناخت ماهیتش نمیتوان، دربارة آن به ویژه در جزائیات حکمی صائب صادر نمود.
یافتههای تحقیق نشان میدهد عنصر جهل در رفع مسئولیت مدنی، به طور قطع تأثیر ندارد. و فرد جاهل در این مسئله معذور نیست، زیرا پای حقوق مالی از دست رفته مطرح است و فرد جاهل بنا بر قاعدة اتلاف، باید از عهدة جبران خسارت برآید.
اما در مورد تأثیر جهل در رفع مسئولیت کیفری یعنی جایی که تخطی از قانون، منجر به ثبوت احدی از مجازاتها مثل حد، قصاص و تعزیر میگردد، یک کار دقیق قضایی است پس بایستی تا حدی که به حقوق سایر اشخاص لطمه نزند، جاهل با حسن نیت را مبری از مسئولیت دانست، بنابراین در پذیرش آن باید به قدر متیقن اکتفا نمود.
در مورد تعارض سه قاعدة [جهل به قانون رافع مسئولیت نیست با قاعدة قبح عقاب بلابیان و قاعدة تدرء الحدود بالشبهات] باید گفت در قوانین مدنی هیچ گونه تعارضی میان این سه قاعده وجود ندارد، زیرا قاعدة «قبح عقاب بلابیان» و قاعدة «درء» حیطة کاربردشان مسائل کیفری است و «قاعدة جهل به قانون رافع مسئولیت نیست» مربوط به مسائل مدنی است، به این شکل که جهل به قانون رافع مسئولیت مدنی نیست، بنابراین همان طور که گفته شد جهل به هیچ وجه در مسائل مدنی رافع مسئولیت نیست.
اما در مورد تعارض این سه قاعده در مسائل کیفری باید گفته شود اگر برای مقام قضایی ثابت شود که فرد به طور قطعی جهل به قانون داشته است میتواند با استناد به قاعدة «قبح عقاب بلابیان» و قاعدة «درء» حکم برائت و یا تخفیف مجازات را صادر نماید.
بنابراین برای رسیدن به این یافتهها تحقیق حاضر در چهار فصل گردآوری شده که فصل اول شامل (کلیات) و فصل دوم (برجسته سازی مفهوم جهل) فصل سوم (تأثیر جهل در احکام فقهی) فصل چهارم (تأثیر جهل در قوانین حقوقی و کیفری) نگاشته شد.
کلید واژهها: جهل، اشتباه، احکام [تکلیفی، وضعی]، جهل [تقصیری، قصوری]، شبهه، مسئولیت [کیفری – مدنی]
فهرست مطالب
- فصل اول. 1
- کلیات تحقیق. 1
- 1 – 1 – مقدمه. 2
- 2 – 1 – بخش اول. 4
- ادبیات تحقیق. 4
- 1 – 2 – 1 – گفتار اول – معرفی مسأله. 5
- 2 – 2 – 1 – گفتار دوم – اهمیت مسأله. 6
- 3 – 2 – 1 – گفتار سوم – پیشینه تحقیق درباره مسأله. 7
- 4 – 2 – 1 – گفتار چهارم – سوالات پژوهش… 8
- 5 – 2 – 1 – گفتار پنجم : فرضیه های پژوهش… 9
- 6 – 2 – 1 – گفتار ششم – روش تحقیق. 10
- 7 – 2 – 1 – گفتار هفتم – محدودیت های پژوهشی.. 10
- 3 – 1 – بخش دوم. 11
- بیان مفاهیم. 11
- 1 – 3 – 1 – گفتار اول – مفهوم جهل در لغت و در اصطلاح. 12
- 2 – 3 – 1 – گفتار دوم – مفهوم اشتباه در لغت و در اصطلاح. 13
- 3 – 3 – 1 – گفتار سوم – مفاهیم فقه – حقوق – قانون. 15
- 4 – 3 – 1 – گفتار چهارم – مفهوم علم ، ظن ، شک ( شبهه ) – وهم. 16
- فصل دوم. 18
- تبیین و برجسته سازی مفهوم جهل. 18
- 1 – 2 – بخش اول. 19
- تاریخچه جهل و اشتباه 19
- 1 – 1 – 2 – گفتار اول – پیشینه تاریخی جهل و اشتباه در حقوق روم. 20
- 2 – 1 – 2 – گفتار دوم – پیشینه تاریخی جهل و اشتباه در حقوق فرانسه. 22
- 3 – 1 – 2 – گفتار سوم – پیشینه تاریخی جهل و اشتباه در قانون مدنی ایران. 24
- 4 – 1 – 2 – گفتار چهارم – تقابل جهل – عقل و جهل – علم و رویکرد تاریخی آن. 25
- 2 – 2 – بخش دوم. 29
- بررسی واژه جهل و جاهل از دیدگاه قرآن و روایات.. 29
- 1 – 2 – 2 – گفتار اول – واژه جهل و جاهل در قرآن و روایات.. 30
- 2 – 2 – 2 – گفتار دوم – کاربرد و مشتقات جهل و پاسخ به یک شبهه. 33
- 3 – 2 – 2 – گفتار سوم – زمینه های جهل و نشانه های مربوط به آن. 37
- 4 – 2 – 2 – گفتار چهارم – خصوصیات جاهدان. 41
- 5 – 2 – 2 – گفتار پنجم – آثار و پیامد های جهل و راه های عملی جهل زدایی.. 47
- 3 – 2 – بخش سوم. 56
- مقایسه مفهوم جهل و اشتباه و موارد مشابه آن. 56
- 1 – 3 – 2 – گفتار اول – مقایسه جهل با اشتباه 57
- 2 – 3 – 2 – گفتار دوم – مقایسه اشتباه با غلط.. 59
- 3 – 3 – 2 – گفتار سوم – مقایسه جهل و اشتباه با شبهه. 59
- 4 – 3 – 2 – گفتار چهارم – مقایسه جهل و اشتباه با خطا 60
- 5 – 3 – 2 – گفتار پنجم – مقایسه جهل و اشتباه با سهو. 60
- 6 – 3 – 2 – گفتار ششم – مقایسه جهل با غفلت.. 61
- 7 – 3 – 2 – گفتار هفتم – مقایسه جهل با نیسان. 61
- 4 – 2 – بخش چهارم. 63
- تقسیمات جهل در فقه امامیه. 63
- 1 – 4 – 2 – گفتار اول – تقسیمات جهل به لحظ ماهیتی.. 64
- 2 – 4 – 2 – گفتار دوم – جهل به لحاظ موقعیت مکلف… 65
- 3 – 4 – 2 – گفتار سوم – جهل به لحاظ متعلق آن. 65
- 5 – 4 – 2 – گفتار چهارم – تقسیمات جهل در فقه اهل سنت.. 66
- 6 – 4 – 2 – نتیجه گیری فصل اول و دوم. 68
- فصل سوم. 70
- اثر جهل و اشتباه در احکام فقهی و بررسی مبانی آن. 70
- 1 – 3 – بخش اول. 71
- عذر جهل در فقه اسلام و شرط علم. 71
- 1 – 1 – 3 – گفتار اول – بررسی و تحلیل معنای عذر. 72
- 2 – 1 – 3 – گفتار دوم – مفهوم احکام تکلیفی و وضعی و رابطه آن دو. 75
- 3 – 1 – 3 – گفتار سوم – شرایط علم در مورد قوانین و احکام شرعیه. 78
- 4 – 1 – 3 – گفتار چهارم – بررسی تفاوت شرط علم در احکام تکلیفی و وضعی.. 78
- 2 – 3 – بخش دوم. 80
- مستندات معذوریت جاهل در علم اصول و روایات فقهی.. 80
- 1 – 2 – 3 – گفتار اول – حدیث رفع از ادله برائت.. 81
- 2 – 2 – 3 – گفتار دوم – سیری در روایات خاص… 96
- 3 – 3 – بخش سوم. 99
- مستندات عدم معذوریت جاهل از دیدگاه علم اصول و روایات فقهی.. 99
- 1 – 3 – 3 – گفتار اول – قاعده اشتراک احکام میان عالم و جاهل. 100
- 2 – 3 – 3 – گفتار دوم – قاعده وجوب تعلم احکام. 102
- 3 – 3 – 3 – گفتار سوم – روایات [ فرض آگاهی عموم ] 102
- 4 – 3 – 3 – گفتار چهارم – داوری میان 2 دسته از ادله و نتیجه گیری.. 103
- 4 – 3 – بخش چهارم. 108
- موارد جهل در احکام فقهی و قوانین و معذوریت آن. 108
- 1 – 4 – 3 – گفتار اول – استقرای موارد معذوریت جاهل. 109
- 2 – 4 – 3 – گفتار دوم – جهل در عبادات.. 110
- 3 – 4 – 3 – گفتار سوم – جهل به خیار و فوریت آن. 115
- 4 – 4 – 3 – گفتار چهارم – جهل شفیع در اعمال حق شفعه. 117
- 5 – 4 – 3 – گفتار پنجم – جهل به حرمت ربا و انجام معامله ربوی.. 118
- 6 – 4 – 3 – گفتار ششم – حرمت ازدواج در عده 119
- 7 – 4 – 3 – گفتار هفتم – جهل در ایفاء ناروا 122
- 8 – 4 – 3 – گفتار هشتم – جهل در عمل به وصیت.. 122
- 9 – 4 – 3 – گفتار نهم – جهل در طلاق. 122
- 10 – 4 – 3 – گفتار دهم – جهل در ابراء 123
- 11 – 4 – 3 – نتیجه گیری فصل سوم : 124
- فصل چهارم. 127
- آثار جهل و اشتباه در قوانین حقوقی و کیفری و بررسی مبانی آن. 127
- 1 – 4 – بخش اول. 128
- شرح قاعده ” جهل به قانون رافع مسئولیت نیست “. 128
- 1 – 1 – 4 – گفتار اول – معنای قاعده 129
- 2 – 1 – 4 – گفتار دوم – دیدگاه های حقوق دانان و فقیهان در مورد قاعده 130
- 3 – 1 – 4 – گفتار سوم – اهداف قاعده 131
- 4 – 1 – 4 – گفتار چهارم – محل جریان قاعده 132
- بخش دوم. 133
- نقد قاعده ” جهل به قانون رافع مسئولیت نیست “. 133
- 1 – 2 – 4 – گفتار اول – اطلاق واژه جهل – قانون. 134
- 2 – 2 – 4 – گفتار دوم – مسئولیت حقوقی جاهل. 135
- 3 – 2 – 4 – گفتار سوم – نقد تمسک به قاعده اشتراک احکام میان عالم و جاهل. 138
- 4 – 2 – 4 – گفتار چهارم – نقد نظر وجوب تعلم قوانین.. 140
- 5 – 2 – 4 – گفتار پنجم – طریق انتشار ، مهلت 15 روزه و فرض علم. 142
- 6 – 2 – 4 – گفتار ششم – ایرادات فقهی.. 143
- 7 – 2 – 4 – گفتار هفتم – فاکتورهای رفع مسئولیت از جاهل. 145
- 3 – 4 – بخش سوم. 150
- آثار جهل و اشتباه در اعمال حقوقی در قانون مدنی ایران. 150
- 1 – 3 – 4 – گفتار اول – مقایسه مفاهیم بطلان – غیر نافذ – خیار فسخ.. 151
- 2 – 3 – 4 – گفتار دوم – قلمرو جهلی که موجب بطلان عقد می گردد. 152
- 3 – 3 – 4 – گفتار سوم – قلمرو جهلی که موجب غیر نافذ شدن عقد می گردد. 159
- 4 – 3 – 4 – گفتار چهارم – قلمرو جهلی که موجب خیار فسخ می گردد. 160
- 5 – 3 – 4 – گفتار پنجم – قلمرو جهلی که بی تاثیر است.. 165
- 4 – 4 – بخش چهارم. 169
- بررسی تأثیر جهل بر مسئولیت کیفری در فقه با تکیه بر قاعده « درء » و قانون مجازات اسلامی جدید. 169
- 1 – 4 – 4 – گفتار اول – تحلیل واژگان قاعده « درء » 170
- 2 – 4 – 4 – گفتار دوم – حقیقت قاعده درأ ؛ بیان مطلبی جدید یا تعبیری از اصل و اصول دیگر ؟. 173
- 3 – 4 – 4 – گفتار سوم – مستندات قاعده « درء » 175
- 4 – 4 – 4 – گفتار چهارم – مجاری و قلمرو قاعده « درء » 180
- 5 – 4 – 4 – گفتار پنجم – آثار کیفری جهل در جرایم عمدی و غیر عمدی در قوانین کیفری.. 185
- 6 – 4 – 4 – گفتار ششم – بررسی مهم ترین مواد مربوط به جهل وشبهه در قانون مجازات اسلامی جدید. 187
- 5 – 4 – بخش پنجم. 193
- بررسی تعارضات قاعدة حقوقی با قواعد مهم فقهی.. 193
- 1 – 5 – 4 – گفتار اول – مقایسه قاعده « درء » با « جهل به قانون رافع مسئولیت نیست » و « قاعده قبح عقاب بلا بیان » 194
- 2 – 5 – 4 – گفتار دوم – مقایسه قبح عقاب بلا بیان و قاعده عدم رافعیت.. 197
- 3 – 5 – 4 – نتیجه فصل چهارم : 200
- منابع عربی.. 205
- منابع فارسی.. 214
- منابع انگلیسی.. 218
- منابع نرم افزاری.. 218
فصل اول
کلیات تحقیق
1 – 1 – مقدمه
جهل در ادیان و مذاهب مختلف مذموم است؛ در اسلام از آن به عنوان بدترین فقر نام برده شده است و حتی در کتب مقدس و متون مسیحی آمده است شما مردم به خاطر جهل نابود شدهاید. جهل نتیجه غرور، منشأ گناه و ریشه هر شری است که زندگی فرد و ملت را مسموم میکند.
بنابراین میتوان گفت: جهل و نادانی یکی از مؤلفههایی است که مانع رشد و تکامل انسان میشود و به همین دلیل اسلام نسبت به جهل و نادانی هشدارهای زیادی داده است، از جمله این که قرآن در آیه 199 سوره اعراف دستور داده است که از نادان دوری کنید، در نتیجه جهل و نادانی منشأ بسیاری از گرفتاریهای انسان است. در دنیای امروز هم، جهل به عنوان یکی از عوامل یا علل پیدایش جرم اهمیت ویژهای پیدا مینماید که ضرورتاً باید این نقش خاص مورد توجه مخصوص واقع بشود، پس چگونه میتوان در مورد جهل، یعنی وقتی که مجرم مفهوم حقیقی عملی را که انجام داده درک ننموده یا اصلاً تصوری از ممنوعیت و نا مشروعیت عمل ندارد بی تفاوت باقی ماند.
بنابراین اگرچه ظهور ابعاد و گسترههای نوین حقوق در راستای تحول و ترقی قواعد ان گام مثبتی تلقی میشوند – لکن آثار وضعی آن هم چون دشواری کشف حقایق و کثرت شبهه و اقسام جهل را نیز به ارمغان میآورد.
به همین دلیل یکی از مباحث مطورحه در حقوق به ویژه در حقوق کیفری مبحث جهل است، موضوعی که با وجود یک سری از شرایط با توجه به ماده 155 ق. م. ا میتواند یکی از عوامل رافع مسئولیت کیفری باشد.
به طوری که در عالم حقوق، به ویژه در حقوق کیفری عقیده بر آن است که صرف ارتکاب عمل مجرمانه موجب محکومیت و اعمال مجازات نشده و علیهذا ممکن است به علت حدوث عوامل و شرایط، عمل مجرمانه به مرتکب جرم غیر قابل انتساب باشد، به عبارت دیگر تحمیل مجازات فرع بر وجود شرایطی است که با فقدان هر یک از آن شرایط فاعل مستحق عقوبت نخواهد بود؛ از جمله شرایط مذبور عدم وجود عوامل رافع مسئولیت میباشد، زیرا با احراز یکی از عوامل مذکور، مجوز مواخذه و مجازات منتفی خواهد شد.
بنابراین همان طور که گفته شد یکی از مهمترین مباحث در قوانین عنوان جهل و آثار آن بر روابط افراد جامعه میباشد. چرا که انسان با توجه به طبعی که دارد باید در اجتماع و در روابط با افراد زندگی کند، ولی متأسفانه در اثنای این رابطه، آگاه و غیر آگاه ممکن است ضرری را متوجه دیگران بسازد و یا دیگران را متوجه خساراتی گرداند بنابراین برای جبران این آسیبها و خسارتها و جلوگیری از تضییع حق متضرر و تجلّی عدالت در سطح جامعه، به مقتضای ضرورت، بایستی نسبت به اعمالی که از روی ناآگاهی رخ میدهد، راهکاری اساسی جست و جو نمود به گونهای که علاوه بر حفظ نظم عمومی، باعث آسیب به حقوق فرد جاهل نیز نگردد در باب ضرورت آثار جهل باید گفت؛ در مورد آثار مدنی جهل قانون از صراحت بیشتری برخوردار بود، برخلاف قوانین کیفری که کمتر از آن سخن گفته شده است.
با بررسی عنوان «جهل» به یک سری از اصول و قواعد مهمی از جمله قاعده «تدرء الحدود بالشبهات» «قاعده قبح عقاب بلا بیان» یا «اصل قانونی بودن جرم و مجازات» و «قاعده جهل به قانون رافع مسئولیت نیست» و … برخورد میکنیم که همه این اصول و قواعد، حاکی از میزان اهمیت عنصر مذکور، در اعمال و وقایع حقوقی میباشند.
به همین منظور و هم چنین برای تحقق بیشتر عدالت، موضوع این پایان نامه را بررسی عنصر جهل قرار دادیم و این عنصر را در دو مقوله مهم { احکام – قوانین «اعم از حقوقی – کیفری» } و با تکیه بر قانون مجازات اسلامی جدید مورد بررسی و تبیین قرار میدهیم.
2 – 1 – بخش اول
ادبیات تحقیق
1 – 2 – 1 – گفتار اول – معرفی مسأله
پایان نامه مذکور تحت عنوان تأثیر جهل در احکام فقهی و قوانین حقوقی و کیفری میباشد.
جهل را در لغت عرب به عنوان نقیض العلم معنا کردهاند و در زبان فارسی به معنای نادانی، نادان شدن میباشد. در یک طبقه بندی مفید و جامع جهل را در دو معنا میتوانیم استعمال کنیم:
یک- کاربرد جهل در مقابل علم: که البته ناگفته نماند همین معنا در این پژوهش مدنظر ما میباشد و نوع تقابل میان علم و جهل نیز از نوع تقابل عدم و ملکه است و در آیات «سوره نحل / 78» [1] و آیه «سوره زمر / 9» [2] به همین معنا آمده است البته باید دانست که این نوع جهل ذاتاً بد نیست و باقی ماندن بر آن قبیح است.
دو- کاربرد جهل در مقابل عقل: که در کتب روایی ما مثل اصول کافی کلینی ابن نوع کاربرد مدنظر میباشد و به معنی عمل سفیهانه و نسنجیده و غیر عقلانی اطلاق میگردد، یعنی انسان به مقتضای آنچه عقل درک کرده عمل نکند.
شاید مذمت جهل افضلتر از مدح و دانایی است زیرا تردیدی نیست که دانایی، توانایی است و به قول معروف توانا بود هر که دانا بود.
امروزه که جهان طبیعت مسخر آدمی است و نقطه تمایز و برتری انسان از دیگر موجودات، عقل و علم است و زبونی و سستی و ندانم کاری هم زاییده ناتوانی و جهل است و همین جهل آثار و پیامدهای سویی در دنیا و آخرت دارد پس چگونه میتوان فرق خیر و شر را داد و تمیز بین نیک و بد را به جا آورد.
فلذا شناخت و ویژگیها و زوایای جهل لازم و ضروری است تا بتوان احکام خداوندی را که جهت تکامل و ارتقای انسان به او هدیه شده است شناخت و بدانها عمل کرد تا مورد عقوبت شارع مقدس قرار نگرفت لذا در این نوشتار سعی شده است به مهمترین مسائل و نکاتی که در این زمینه وجود دارد، در چند فصل به آنها توجه و پرداخته شود.
2 – 2 – 1 – گفتار دوم – اهمیت مسأله
بنا بر بیان شیخ کلینی در کتاب ارزشمند اصول کافی در خصوص جهل میفرماید: پس خداوند جهل را از دریای ظلمات و سیاهی فرا آورد و به او دستور داد، دور شو، پس دور شد، پیش بیا، نیامد به او گفت » خودپرستی و خودخواهی کردی نفرین بر تو باد. پس میتوان این طور بیان کرد که جهل به عنوان عامل اساسی در عقب ماندگیهای بشر از آغاز بوده و در هر عصر و دورهای تکرار میگردد و انسان هم همواره در تلاش و تکاپو برای رفع جهل خویش بوده است و حتی خداوند هم در این مسیر انسانها را کمک و یاری نموده است و پیامبرانی را به منظور تکامل و توسعه علوم و هدایت انسانها از ظلمات جهل به سوی علم و معرفت برگزیده است. در دنیای امروز هم جهل به احکام و قوانین از مسائل بسیار مهم فقهی و حقوقی شریعت اسلام است زیرا از یک طرف گسترش علوم و مهمتر از آن گسترش فعالیتهای اقتصادی باعث نوزایی جرائم و در طرف مقابل متنوع شدن قوانین و مقررات شده است.
قدر متقین این است که نمیتوان بر تمامی این قوانین اشراف کامل داشت و حتی بعضاً قشر دانشجو و تحصیل کرده هم برای فهم لسان اصطلاحات حقوقی دچار مشکل هستند و شاید برداشتهای نادرستی نیز داشته باشند بنابراین با این توصیفات میتوان جهل را با وجود یک سری از شرایط نوعی دفاع و عامل رافع مسئولیت تلقی نمود.
و از طرفی پایه ریزی حقوق موضوعه ایران بر اساس مبانی فقه امامیه که به عنوان گنجینه نفیس مکمل آن محسوب میگردد از یک سو و طرح بی شمار پدیده جهل در آراء متعدد محاکم کیفری به گونهای که کمتر پروندهای را میتوان یافت که در آن اثری از این پدیده نباشد – از سوی دیگر، مطالعه این امر را که خود دارای منشأهای متعدد است به طوری که گاه موجب عدم مسئولیت میگردد و گاهی فاقد چنین اثری هست از اهمیت ویژهای برخوردار خواهد ساخت و لذا پرداختن به موضوع جهل در واقع راهی است برای تشخیص حق از باطل در مسیر زندگی روزمره و در حوزههای تخصصی، به ویژه در حوزه فقهی و حقوقی، مبنی به این که در این حوزهها به چه میزان این واژه میتواند تأثیر گذار باشد.
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.