پایان نامه تحلیل موضوعی آثار منثور شیخ احمد جامی
فهرست:
پیش گفتار………………………………………………………………………………………….. 7-1
نشانههای اختصاری…………………………………………………………………………………. 8
فصل اوّل: زندگی و مشرب عرفانی احمد……………………………………………………. 35-9
يادداشتها………………………………………………………………………………………. 38-36
فصل دوم: مدخلها …………………………………………………………………………… 271-39
ابدال………………………………………………………………………………………………… 43-40
احسان……………………………………………………………………………………………… 46-44
اخلاص…………………………………………………………………………………………….. 51-47
ادب…………………………………………………………………………………………………. 58-52
بيداري……………………………………………………………………………………………… 61-59
پير…………………………………………………………………………………………………… 66-62
تقوي……………………………………………………………………………………………….. 70-67
تفويض…………………………………………………………………………………………….. 73-71
توبه…………………………………………………………………………………………………. 79-74
توحيد………………………………………………………………………………………………. 85-80
توفيق……………………………………………………………………………………………….. 87-86
توكّل ………………………………………………………………………………………………. 93-88
جذبه……………………………………………………………………………………………….. 97-94
حال ………………………………………………………………………………………………. 102-98
حرص……………………………………………………………………………………………. 106-103
حقيقت ………………………………………………………………………………………….. 110-107
حيرت…………………………………………………………………………………………….. 112-111
خانقاه ……………………………………………………………………………………………. 116-113
خوف…………………………………………………………………………………………….. 121-117
درويش…………………………………………………………………………………………… 126-122
دنيا ……………………………………………………………………………………………….. 130-127
دولت ……………………………………………………………………………………………. 132-131
رجا……………………………………………………………………………………………….. 136-133
رحمت……………………………………………………………………………………………. 138-137
روح………………………………………………………………………………………………. 141-139
رياضت…………………………………………………………………………………………… 142-144
زهد……………………………………………………………………………………………….. 151-145
سرّ (اسرار)………………………………………………………………………………………. 155-152
سماع……………………………………………………………………………………………… 162-156
شريعت………………………………………………………………………………………………. 163
شكر………………………………………………………………………………………………. 167-164
صبر……………………………………………………………………………………………….. 173-168
صوفي………………………………………………………………………………………………… 174
طاعت…………………………………………………………………………………………….. 177-174
طلب………………………………………………………………………………………………. 181-178
عشق …………………………………………………………………………………………….. 187-182
عقل ……………………………………………………………………………………………… 190-188
علم ………………………………………………………………………………………………. 198-191
فقر………………………………………………………………………………………………… 203-199
قناعت…………………………………………………………………………………………….. 207-204
كرامت …………………………………………………………………………………………… 214-208
كشش………………………………………………………………………………………………… 215
مؤمن……………………………………………………………………………………………… 218-215
مجاهدت ………………………………………………………………………………………… 222-219
محبّت…………………………………………………………………………………………….. 229-223
مريد………………………………………………………………………………………………. 235-230
معرفت……………………………………………………………………………………………. 242-236
ناز…………………………………………………………………………………………………. 246-243
نصيحت …………………………………………………………………………………………. 249-247
نفس ……………………………………………………………………………………………… 253-250
نياز……………………………………………………………………………………………………. 254
وجد ……………………………………………………………………………………………… 258-254
وقت………………………………………………………………………………………………. 263-259
همّت…………………………………………………………………………………………………. 264
هوي………………………………………………………………………………………………. 266-264
يقين………………………………………………………………………………………………. 271-267
فهرست منابع و مآخذ…………………………………………………………………………. 275-272
چکیدهی انگلیسی
پیشینهی تحقیق:
با نگاهی کوتاه به تاریخچهي فرهنگ نویسی در زبان فارسی، میبینیم که تا روزگار معاصر، فرهنگها جنبهی عام داشته؛ یعنی به یک مقوله یا صنف، دسته و رشتهی خاصّی اختصاص ندارند. با گسترش دامنهی دانشها، تکنیکها و هنرها، امروزه فرهنگهای اختصاصی در هر رشته از علوم تهیّه شده است؛ به طوری که بعضی از لغات و اصطلاحات خاصّ آن رشته را در لغت نامههای معمولی نمیتوان یافت .
متون عرفانی نیز از این تخصّصگرایی دور نمانده و تاکنون فرهنگهای متفاوتی در این زمینه به رشتهی تحریر درآمده است که برخی از آنان به صورت عمومی، بعضی اصطلاحات عرفان و تصوّف را مختصر یا مفصّل شرح دادهاند و برخی از آنها دربارهی اصطلاحات و تعبیرات یک اثر خاص یا یک نویسندهي خاص نگارش یافته است. در ذیل به برخی از آنها اشاره میشود:
- شرح اصطلاحات تصوّف تألیف سیّد صادق گوهرین (10 جلد)
- فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، سیّد جعفر سجّادی (1 جلد)
- فرهنگ نوربخش، جواد نوربخش (8 جلد)
- فرهنگ اصطلاحات عرفانی، منوچهر دانشپژوه (1 جلد)
- تبیین اصطلاحات و واژههای غزلیات عرفانی، احمد حبیبیان (1جلد)
- مفهوم و معانی اصطلاحات عرفانی، حسین علی اکبر قوچانی (1 جلد)
- فرهنگ اصطلاحات استعاری صوفيه ، شرف الدّین حسینی ابن الفتی تبریزی(قرن هشم) (1جلد)
- فرهنگ قیاسی عشق و عرفان، مهشید مشیری (1 جلد)
- شناخت شاخصهای عرفانی( مجموعهي سه رساله از مولانا محمّد طبسی، فخرالدّین عراقی و ملّا حسین فیض کاشانی) (1 جلد)
- فرهنگ اصطلاحات عرفان و تصوّف عبدالرزّاق کاشانی، ترجمه محمّد علی مودود لاری (1 جلد)
- فرهنگ اصطلاحات عرفانی ابن عربی، گل بابا سعیدی (1 جلد)
- فرهنگ واژگانی ادبی – عرفانی، جمعی از مؤلفان (1 جلد)
- فرهنگ اصطلاحات عرفان اسلامی، جمعی از پژوهشگران (1 جلد)
- فرهنگ اصطلاحات عرفانی محیی الدّین عربی، ترجمهي قاسم میرآخوری و حیدر شجاعی (1 جلد)
با سیری کوتاه در این آثار، خواهیم دید که همهي آنها کاملاً تخصّصی بوده و برخی مربوط به آثار منثور و برخی نیز مربوط به آثار منظوم میباشند و يا برخی بسیار مفصّل و کامل به شرح اصطلاحات و لغات پرداخته، ولی برخی خیلی کوتاه و مجمل به توضیح واژگان پرداخته و البتّه برخی تنها به آوردن معادلهای انگلیسی آنها اکتفا کردهاند. در هر صورت میتوان از همهي آنها به عنوان فرهنگهای تخصّصی عرفان و تصوّف یاد کرد.
ضرورت و انگیزههای تحقیق:
به گمان بنده، برای آشنایی دقیق و کامل با تمام جوانب افکار و اندیشههای یک صاحب اثر، ضروری است که فرهنگی خاص برای آثار او نوشته شود، چون اثر هر نویسنده يا شاعر در عین تشابه با آثار معاصرانش، تفاوتهای زبانی و فکری نیز با آنها دارد و این ضرورت در متون نثر عرفانی بیش از بیش جلوهگر میباشد.
با توجّه به این نکات و همچنین جایگاه عرفانی، ادبی، علمی و اجتماعی شیخ بزرگوار احمد جامی نامقی و تأثیر و جایگاه ممتاز این عارف شهیر در خطّهي پاک و عارف پرور تربت جام و تعلّق خاطر این مرید نوآموز به این عارف پاک طنیت و ادای دِین به عنوان همولایتی ایشان و نیز پیشنهاد آگاهانه و دلسوزانهي استاد بزرگوار جناب آقای دکتر خواجهايم، انگیزههايی شد تا در مسیر نگارش فرهنگی تحلیلی از اصطلاحات عرفانی آثار منثور ژنده پیل احمد جامی نامقی گام بردارم.
روش تحقیق:
روش کار در این تحقیق به شيوهي کتابخانهای است. ابتدا پس از مطالعهی اجمالی آثار شیخ احمد جام، پنجاه وشش واژه و اصطلاح عرفانی از آثار این عارف ژنده پیل استخراج و هر یک به عنوان یک مدخل در نظر گرفته شد. با توافق استاد محترم راهنما، چند تن از عارفان و صوفیان پیش و پس از احمد جام انتخاب گردید؛ از جمله خواجه عبدالله انصاری، احمد غزّالی، عین القضّات همدانی، ابوالقاسم قشیری و عزّالدّین کاشانی، سپس هر واژه و اصطلاح در آثار اين عارفان جستجو گردید؛ در هر مورد، نظر و دیدگاه نویسندگان آن، مورد بررسی و شناخت قرار گرفت و در ادامه، نظر شیخ احمد جام نیز از آثار وی استخراج و سپس در بیشتر موارد به نوعی مقایسه و نتیجهگیری پرداخته شد. در ضمن در تعریف لغوی و اصطلاحی واژگان از نظرات بزرگان دیگری بجز افراد مذکور نیز استفاده شد تا اثر از ارزش و عمق بیشتری برخوردار گردد. در بعضي از مدخلها، مطلبي ذكر نشده و فقط به مدخل ديگري ارجاع داده شده است. دليل اين كار، اين است كه در آثار احمد جام، مدخلهايي مانند درويش و صوفي، جذبه و كشش، حقيقت و شريعت و… با هم و در كنار هم آمده و شيخ به نوعي مقايسه پرداخته است؛ به اين دليل، ما آن دو را از يكديگر جدا كرده و در يك مدخل كه در ترتيب حروف الفبا پيشتر قرار ميگيرد، كامل توضيح دادهايم و در مدخل ديگر فقط مطلب را به مدخل پيشين ارجاع دادهايم.
ناگفته نماند كه کار در زمینهي آثار منثور عرفانی احمد جام، بسیار گسترده و مستلزم وقت طولانی بود و نیز به دلیل عدم دسترسی به همهی آثار این عارف شهیر با موافقت استاد محترم راهنما، این جستجو و تفحّص در چهار اثر شیخ بزرگوار شامل مفتاح النجات، انسالتّائبین، روضه المذنبین و سراج السّائرین انجام گرفت.
ساختار پایان نامه:
پایاننامهی حاضر علاوه بر پیش گفتار، شامل دو فصل کلّی است که در فصل اوّل، زندگی نامه، آثار، ویژگیهای نثر در سدهی پنجم و ششم هجری و مشرب عرفانی و… را در برمیگیرد. در فصل دوم، پنجاه و شش اصطلاح عرفانی که از آثار شیخ احمد استخراج، به ترتیب حروف الفبا تنظیم و مرتّب شده و در پایان هم فهرست منابع و مآخذ ذکر شده است.
امید است که این اثر با وجود کاستیها و عیبها توانسته باشد گامی هر چند کوتاه در راه شناخت جایگاه عارف جلیل القدر شیخ احمد جام و آثار وی برداشته باشد؛ لذا با اعتذار تمام، امیدوارم عذر نگارنده از جهت نقایص احتمالی، مسموع واقع افتد.
فهرست علایم اختصاری:
بی نا= بدون ناشر
بی تا= بدون تاریخ
بی جا= بدون جای انتشار
ج= جلد
در مورد سورههای قرآن= شمارهی سوره/شمارهي آیه
نامقی الف=انس التائبین
نامقی ب= سراج السائرین
ر.ک: رجوع کنید به
ه.ش = هجری شمسی
ه.ج = هجری قمری
همان= شمارهي پیش از این مأخذ
[…..]= مطالب داخل کروشه، به متن اصلی اضافه شده است.
ستارهاي بدرخشيد:
شيخ الاسلام معين الدّين ابونصر احمدبن ابوالحسن احمد معروف به «ژنده پيل» و «شيخ جام»از عارفان نيمه ي دوم سده ي پنجم و نيمه ي نخست سده ي ششم، به سال 440 هـ . ق ( 398 هـ .ش) در روستاي نامق از توابع ترشيز( كاشمر) در خراسان ديده به جهان گشود.
نام و نسب:
سلسله نسب وي به جرير بن عبدالله بجلي صحابي معروف مي رسد. كنيه ي او ابونصر بود كه به مناسبت نام يكي از فرزندانش اختيار كرده است. لقب هاي وي عبارت اند از:« شيخ الاسلام، قدوة الابدال، شهاب الدين، قطب الاوتاد، سلطان الاوليا، معين الملة و الدين ، پير جام و ژنده پيل» ( فاضل، 1382: 37) . در باب شهرت او به « ژنده پيل » بايد گفت: لفظ «ژنده» ( با فتح اول) در زبان فارسي به معني بزرگ، مهيب، عظيم، شگرف، با صلابت و كلان است، و از اين رهگذر دور نيست كه شيخ احمد را يا به جهت ظاهري يعني بلند بالايي، زورمندي و درشتي جثه و اندام، يا از نظر عظمت و والايي درجه و مقامش در راهبري راهروان از جهت معنوي و عرفاني، و يا شايد به لحاظ اين كه در پند و نصيحت و تذكير سالكان و روندگان طريقت و تصفيه و تهذيب و ارشاد نابسامانان، بسيار سختگير و بي مهابا بوده است، به اين اسم ملقب شده است. گفته شده كه اجدادش از عشيره بجيله در روزگار پيشين به ايران كوچ كرده بودند و ابوالحسن، پدر احمد، در نامق سكونت اختيار كرد. به همين سبب وي و به مناسبت زادگاهش « نامق» او را نامقي و پس از انتقال به « جام» او را نامقي جامي خواندند. ( ر. ك: همان: 38) [1]
كودكي، جواني و توبه:
سرآغاز ظهور و نشأت شيخ احمد و آغاز حركت هاي تعليمي و ارشادي وي در هاله ي غليظي از افسانه هاي خيالي و روايت هاي عجيب و غريب پوشيده شده و به خصوص درباره ي دوران كودكي و عهد جواني وي، سخنان عجيبي پرداخته و روايت هايي نامعقول و غير منطقي نقل شده است كه بسياري از آن ها، ادّعاهايي پوچ و بي اساس است كه عدّه اي از مريدان متعصب او همچون سديدالدين محمد غزنوي نقل كرده اند.( همان: 39)
در بين صوفيه كساني بودند كه در واقع از دنيا – دنياي بي بند و باري خويش – به تصوف مي گريختند. ابراهيم ادهم و شبلي حكومت را رها كردند، شقيق بلخي مشغله ي تجارت را رها كرد، ابو محمد سنبكي از راهزني توبه كرد و شيخ احمد جام هم گويند از شراب خواري و تبهكاري خويش به تصوف گريخت. ( ر.ك:زرين كوب، 1385: 166)
جواني شيخ احمد تا هنگام توبه در عشق و شراب و مستي گذشت. او با گروهي از دوستان و همسالان فاسد و ميگسار خويش، حلقه اي داشت كه به نوبت گرد هم مي آمدند و باده گساري مي كردند. اين دوستان هم پياله، در سال هاي پس از توبه نيز گاه مزاحم شيخ مي شدندو شيخ را منغّص عيش خود مي دانستند. گويند:«شبي در حلقه ي ياران، كرامتي مشاهده كرد كه شراب او مبدّل به شربت شد، او از اين حادثه، هوشيار و بيدار دل شد و از دوستان گذشته خويش كناره گرفت و روي به عبادت و دينداري نهاد» ( زنگنه قاسم آبادي. 1384: 68) [2]
پيش از توبه، به گفته ي خود شيخ احمد در كتاب سراج السائرين، او حتي دو ركعت نماز كامل نمي توانسته به جا بياورد. « بيست و دو ساله بودم كه توبه كردم،… و از انواع علوم هيچ چيز ندانستم، و الحمد برنتوانستم خواند و دو ركعت نماز راست نتوانستم كرد.» ( جامي نامقي ب ، 1368: 1)
او پس از توبه مدت دوازده سال در كوه نامق و سپس شش سال در كوه بزد درخلوت و انزوا گذراند و پس از آن گويي سفر من الحق الي الخلق را آغاز كرد و براي ارشاد وتوبه گناه دادن گناهان به ميان مردم بازگشت.
او از توبه فرماياني بود كه ابتدا خودش فضيلت توبه ي خالصانه را دريافته بود. او براي تقويت مفهوم توبه در ذهن شنونده و خواننده، جاي جاي در مجالس و تصانيف خود به مضامين دلكش و حكاياتي شورانگيز متوسل مي شود.
احمد جام در مقاله هاي ارزشمندي از توبه و گرانبهايي آن بسيار سخن رانده است. او تن توبه كنندگان را به اسبي نو زين مانند مي كند كه نيازمند به مراقبت رايض وتعهد و تربيت وي است. « تن تائب همچون اسبي نوزين است، اگر رايضي وي را بر زين و لگام راست كند، روز حرب گاه خطا نكند، هم نظاره ميدان را شايد و هم غنيمت را شايد و هم هزيمت را. اما اگر اسب ، رياضت نيافته باشد، سركشي كند … .» ( جامي نامقي الف ، 1368: 47)
او در چند اثر خويش بابي جداگانه به مبحث توبه اختصاص داده است. از جمله روضة المذنبين و جنة المشتاقين( باب چهارم)، سراج السائرين (باب ششم)، مفتاح النجات( باب سوم) و حتي كتاب انس التائبين را به پاس خاطر توبه كنندگان و به درخواست آنان نگاشته است.[3]
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.