پایان نامه نقش و سهم بازرگانان در جنبش مشروطيت ايران با تكيه بر ايالات چهارگانه تهران، آذربايجان، يزد و بوشهر
مقدمه:
منابع و مآخذ عمومي:
منظور از عموميت منابع در اين پژوهش، آن دسته از منابعي است كه در مورد چهار ايالت عمده ايران به ارائه اطلاعات و گزارش پرداختهاند و در مورد هر ايالتي مورد استفاده قرار گرفتهاند. در صفحات بعد منابع خاص هر ايالت هم ذكر خواهد شد.
1ـ روزنامهها:
از مهمترين اقدامات اساسي در ايجاد تحول و آگاهي در بين مردم چاپ و نشر روزنامه بود. اين اقدام در ايران از دورة ناصري شروع شد. روزنامههاي دولتي تاثير چنداني در بيداري افكار و اذهان مردم نداشتند چون در چارچوب خواستههاي نظام حاكم و تاييد مقامات مملكتي گام بر ميداشتند.
اساساً تاثير اساسي در تحولات و گزارش از پيشرفت جهان و ايجاد آگاهي در بين گروههاي اجتماعي از سوي روزنامههاي غيردولتي بخصوص روزنامههاي فارسي زبان چاپ شده توسط ايرانيان در خارج بود.
روزنامة اختر از سال 1292 هـ.ق توسط آقامحمد طاهر تبريزي از آزاديخواهان در استانبول منتشر شد. اين روزنامه پيشگام روزنامههاي فارسي زبان در ايجاد زمينههاي جنبش مردم و اولين روزنامه فارسي بود كه از اهميت قانون سخن ميگفت.
روزنامه اختر در هفته دوبار دوشنبه و چهارشنبه در هشت صفحه چاپ ميشد و تا سال 1308 هـ.ق ادامه حيات داد. اين روزنامه به خاطر مطالب تحريكآميزش مخفيانه وارد ايران ميشد و عمده واردكنندگان آن به ايران بازرگانان بودند.
اين روزنامه در وقايع حساس و پراهميت همچون انعقاد انحصارنامة رژي تنباكو با چاپ مقالات شديداللحن و پرداختن به ابعاد خسارت و زيان اجراي چنين قراردادي از عوامل آگاهي مردم و جنبش عمومي شد، روشنفكراني همچون ميرزا آقاخان كرماني از جمله مولفان مقالات اختر بود.
روزنامه حبلالمتين، اولين بار در سال 1311 هـ.ق به مديريت سيدجلالالدين مويدالاسلام در شهر كلكتة هندوستان منتشر و براي مدت چهل سال ادامه حيات داد. اين روزنامه مهمترين ارگان طرفدار تجارت و اقتصاد ملي و بازرگانان ايران بود. مشوق تجّار در پرداختن به طرحهاي ترقيخواهانه بود و در گزارشات خود در ايجاد آگاهي و علم در بين تجار ميكوشيد.
مهمترين نمايندگيها و مراكز پخش روزنامه حبلالمتين در هر شهري از سوي بازرگانان ايجاد شده بود كه با ارسال هزينه انتقال آن به كلكته، شمارههاي مختلف حبلالمتين به آدرس حجرهشان ميآمد و به اين طريق حجرة تجار محل فهم مسايل نو و در مقام مدرسه كوچكي براي همه محسوب ميشد.
بازرگانان خواستههاي خود را از حاكميت همچون امنيت و عدالت و تنظيم مالياتها و امور گمركات و مسايلي همچون فساد داخلي و ناامني و سلطة اقتصادي بيگانه و انحطاط تجارت ملي را از طريق حبلالمتين اعلام ميكردند و به اين طريق مسايل تجار را به گوش خوانندگان خود در اكثر مناطق مسلماننشين و به ويژه ايران ميرساند.
در زمان تلاش ايرانيان براي تشكيل نظام مشروطيت، حبلالمتين محرك بازرگانان در تحولخواهي بود و به آنان آگاهي ميداد. حبلالمتين گاه براي تحريك تجار در ايفاي نقش در مسايل موجود به انتقاد شديد از آنان ميپرداخت تا در ذكر خواستههاي خود براي اصلاح امور همه جوانب امر را براساس آيندهنگري در نظر داشته باشند نه اينكه با ذكر خواستههاي شخصي و زودگذر، ادامه حيات استبداد و سلطه استعمار را ممكن كنند.
روزنامة حبلالمتين با مشروطه شدن ايران از سال 1325-1327هـ.ق در تهران منتشر شد. در اين ايام هم از مهمترين منابع اطلاع و آگاهي عمومي و حاميان تجارت ملي و نظام مشروطه بود.
روزنامة ثريا در قاهره از سال 1316هـ.ق به مديريت ميرزاعلي محمدخان كاشاني و با همكاري سيد فرجالله تاجر كاشاني چاپ و منتشر شد. اين روزنامه از دومين سال نشر آن 1317هـ.ق و از شمارة 27 به بعد، شاهد ظهور روزنامة شديداللحني از درون خود بود و آن روزنامة پرورش بود.
روزنامه پرورش كه اولين شماره آن از سال 1318 هـ.ق منتشر شد، در مقايسه با روزنامه ثريا مقالات تند و شديدتري منتشر ميكرد و تاثير اجتماعي آن به مراتب بيشتر بود. انتقادات شديد آن روزنامه از حكومت و مسايل دربار و دولت به آگاهي بيشتر مردم از اوضاع ميانجاميد.
در اين پژوهش، محدوديت دسترسي به مجلات اين روزنامهها به خاطر عدم تجديد چاپ و فرسودگي فراوان آنان باعث شد تا ميكروفيلم روزنامه ثريا مربوط به سالهاي 1316، 1317هـ.ق و 1323هـ.ق روزنامه پرورش چاپ 1318 هـ.ق مورد مطالعه قرار گيرد.
از جملة وجوه اهميت اين دو روزنامه اين بود كه كانال ذكر معضلات سياسي و اجتماعي و اقتصادي بازرگانان بودند. در جريان مشروطيت، بازرگانان را به اقدامات مثبت اقتصادي همچون تاسيس شركتها و تلاش براي تاسيس بانك ترغيب ميكردند.
روزنامة رسمي كشور شاهنشاهي ايران به مديريت محمدهاشمي از معتبرتري منابع گزارش فعاليت مجلس دوره اول قانونگذاري است. اين روزنامه در واقع به طور كامل به ذكر مباحث مذاكرات مجلس اول در موضوعات متفاوت پرداخته است و در مورد ميزان آگاهي و اطلاع وكلاي مجلس اول بخصوص بازرگانان حايز اهميت است. در اين پژوهش از اين روزنامه به عنوان يكي از مهمترين منابع بخش سوم يعني سهم بازرگانان در مصوبات و تصميمگيريهاي مجلس نهايت استفاده گرفته شد.
2ـ اسناد:
مركز اسناد ملي از مهمترين سازمانهاي ارايه سند است. در اين مراكز به منظور يافتن اسنادي از خانوادههاي تجار براي فهم فعاليت آنان بخصوص مربوط به دوره مشروطهخواهي تلاش زيادي شد. حاصل تلاشها آنكه اسناد مربوط به موضوعات كلي گمركات و فعاليت ان و وزارت تجارت و مسايل بازرگانان در طي سالهاي دوره مظفري بدست آمد و مورد استفاده قرار گرفت. اما اسناد مربوط به آرشيوهاي خانوادگي كه به تازگي به اين مركز وارد شدهاند، به دليل عدم كدگذاري در دسترس قرار نگرفتند.
مراجعات فراوان براي استفاده از اسناد بنياد جانبازان و مستضعفان كه در مركز مطالعات تاريخ معاصر نگهداري ميشوند به دليل عدم همكاري مسئولان مربوط نتيجهاي نداد. با اين وجود تلاش شده است تا از منابعي كه به طور مستقيم از اسناد خانوادگي تجار عمده از جمله امينالضرب استفاده كردهاند، بهره گرفته شود. از جمله اين منابع: «افكار اجتماعي و سياسي و اقتصادي منتشر نشدة دوره قاجار» تاليف فريدون آدميت و هما ناطق، «موانع رشد سرمايهداري در ايران» اثر احمد اشرف و كتاب «زندگينامهي حاج محمدحسن كمپاني دارالضرب» تاليف شيرين مهدوي نوة حاج حسين آقا امينالضرب. اين منابع در بسياري موارد به ذكر نامههاي بازرگانان و امينالضرب و روابط و مسايل آنان پرداختهاند و از اين لحاظ حايز اهميت هستند.
3ـ تاريخ مشروطة ايران تاليف احمد كسروي
كسروي از جمله مورخاني است كه تاريخنگاري و محتواي آن را متحول كرد. او از پيشگامان مكتب تاريخنگاريي است كه به اجتماع و نقش توده در تحولات توجه كرده و آن را به رشته تحرير درآورده است. او در همة آثار خود به اين سبك و سنت پايبند است.
وجه ديگر اهميت آثار و اقوال كسروي اينكه او خود از شاهدان عيني وقايع دوره مشروطيت بود. او ابتدا براي توضيح ديدهها و شنيدههايش از نقش افراد و گروههاي مختلف اجتماعي در مشروطهخواهي و وقايع آن دوران به چاپ چند مقاله در ماهنامهاي اقدام كرد. اين مقالات او مورد استقبال عمومي خوانندگان واقع شد به طوري كه در تشويق او براي نگارش كتابي در تاريخ مشروطه به ارسال عكس و منابع و اسناد و مطلب براي او اقدام كردند. اين درخواست عمومي باعث نگارش تاريخ مشروطه ايران شد. در واقع در اهميت اين تاليف اينكه مجموعهاي است از اسناد و مداركي كه علاقمندان به تاريخ و تحولات مشروطه براي كسروي گردآوري كردند و او با قلم توانايش و براساس مشاهدات خود شروع به كار كرد.
كسروي در ذكر وقايعي كه منجر به مشروطه شدند به تاريخ تحليلي پرداخته است و از وقايع سراسر ايران گزارش داده است. او در تاليف خود، نقش و فعاليت خالصانة گروههاي اجتماعي گمنام را بر نقش بزرگان و وزيران ارجحيت داده است و به سبك تاريخنگاري خود به دنبال ثبت فعاليت هم فعالان مثبت و منفي مشروطه بود. در حين تاليف بدبيني خود را نسبت به هركسي بيان كرده و روش او به راستي شبيه ابوالفضل بيهقي است.
در اين تحقيق، از نوشتههاي كسروي مربوط به جنبش مشروطيت و تلاش گروهها و افراد بخصوص بازرگانان تا بمباران مجلس استفاده شده است. از مهمترين بخشهاي كار كسروي گزارش وقايع منجر به مشروطيت تبريز و ذكر نقش بازرگانان در تشكيل انجمن ايالتي و مركز غيبي و حمايت از مشروطه است.
4ـ كتاب آبي:
گزارشهاي محرمانه وزارت امورخارجه انگليس دربارة انقلاب مشروطة ايران كه در حقيقت مجله توسط احمد بشيري به فارسي نشر يافته است. اين گزارشات از سال 1906 م آغاز شده و وقايع منجر به صدور مشروطه و دوره حكومت مشروطه را در ايالات عمده ايران ذكر كرده است. در واقع گزارش كنسولهاي انگليس در آن ايالات به سفارتخانه و سركنسول در بوشهر است كه آنان به لندن مخابره كردهاند.
اين مجلات در واقع اسناد سياسي است كه ماموران انگليسي از اوضاع داخلي ايران يادداشت كردهاند و طبق قوانين داخلي كشور انگلستان پس از گذشت چندين دهه (حداقل سيسال) از وقايع مربوط در سطح عمومي منتشر ميشدند.
اهميت اين گزارشها، ارايه اطلاعات از علل مشروطهخواهي ايرانيان ـ به ويژه بازرگانان ـ همچون ناامني و ظلم حكام است. همچنين نقش و فعاليت بازرگانان تهران، تبريز و يزد را در وقايع مشروطيت مشخص كرده است. در دوره پس از صدور مشروطيت هم درگيري بازرگانان با حكام را در تلاش براي اجراي اصول نظام مشروطيت و مقابله با ستم مالياتي نشان داده است.
5ـ تاريخ بيداري ايرانيان تاليف ميرزا محمد ناظم الاسلام كرماني:
محمد ملقب به ناظمالاسلام پسر علي كرماني الاصل در اواخر قرن 13هـ.ق متولد شد. او پس از مدتي با كسب علم و تحصيلات از كرمان به تهران آمد. در تهران ضمن آشنايي و برقراري ارتباط با برخي روشنانديشان از جمله سيد محمد طباطبايي از سوي او به عنوان ناظم مدرسة اسلام در محلة سنگلج تهران برگزيده شد. اما با شروع زمينههاي جنبش مشروطيت ناظم الاسلام از مدرسه خارج شد و ضمن پرداختن به فعاليتهاي سياسي، به منظور آگاهاندن مهم به فعاليت علمي از جمله نگارش جزوههايي براي اطلاع عمومي پرداخت. او از دوم ذيالحجة 1322 هـ.ق اقدام به ثبت ديدهها و شنيدههاي خود در مورد آنچه كه منجر به مشروطهخواهي و بيداري مهم ايران شد، پرداخت. او در ارتباط با سيد محمد طباطبايي و ارتباط با آزاديخواهان و محافل و مجامع تحولخواه، مذاكرات آنان را ميشنيد و بعدها با نگارش آن به قضاوت در مورد هر يك از اشخاص ميپرداخت.
او هفده جزوه هفتگي را به عنوان مقدمه بيداري ايرانيان از جنبش تنباكو تا قتل ناصرالدين شاه با هم جمع و منتشر كرد. وقايع چند سال منجر به مشروطه و اقدامات مشروطهخواهان و تحولات اين دوران و دوره فعاليت مجلس اول و وقايع منجر به استبداد صغير را مجموعاً در چهار بخش چاپ كرد.
اهميت اين تاليف به چند لحاظ است. اول آنكه نويسنده به ارائة تلگرافات و اسناد و گفتههاي مستقيم از فعالان مشروطه در تقويت اهميت سنديك و اعتبار آن كوشيده است. او همچنين به عنوان يك مشروطهخواه به گزارش فعاليتهاي محافل ترقيخواهي از جمله انجمن مخفي و روابط آن با بازرگانان عمده و روشنفكران پرداخته است. ناظمالاسلام در وقايع منجر به تحصن در سفارت انگليس همراه با بازرگانان بوده و رايزنيها و اقدامات آنان را كاملاً انعكاس داده است و به روزنگاري وقايع با تاكيد بر نقش تجار در اعتراضات عليه حاكميت تا تشكيل مجلس اول پرداخته و در اين تحقيق مورد توجه اساسي قرار گرفت.
6ـ سياحتنامة ابراهيم تاليف حاج زينالعابدين مراغهاي
سياحتنامه در سه جلد توسط بازرگان روشنانديش اهل مراغه حاج زينالعابدين نوشته شد. جلد اول آن در سال 1313 هـ.ق، جلد دوم در 1323هـ.ق و جلد سوم در سال 1327هـ.ق چاپ و نشر يافت. تاليف چنين اثري بخصوص جلد اول آن توسط يك بازرگان در ميان جامعه ايران بيسابقه بود و لذا اين اثر را به همكاري چند نفر نسبت ميدادند.
مراغهاي از سن 16 سالگي به خاطر تجارت به قفقاز رفت و سپس در استامبول با تحولات جهان آشنا شد و در نگارش سياحتنامه، ضمن يك سفر خيالي توسط قهرمان داستان ميكوشد تا در ايجاد آگاهي و تحرك در بين جامعه ايران بخصوص بازرگانان ـ بكوشد.
سياحتنامه مهمترين تاليف در بررسي انتقادي مسايل ايران قبل از مشروطه است و نويسنده در آن به ذكر واقعيات ملموس جامعه به زبان ساده پرداخته است. او در انتقادات خود از كساد تجارت و عقب ماندگي و عدم ترقي امر راهها و وسايل حمل و نقل، بيقانوني ظلم و ستم حكام سخن گفته است و ضمن انتقاد به ارايه راه حل اين معضلات پرداخته كه اين روش، او را در حد يك بازرگان ترقيخواه وطنپرست ارتقا داده است.
او در سياحتنامه يك نگاه انتقادي شديد از همه جوانب سياست و تجارت و روحانيت و آموزش و... دارد و راه حل را برقراري قانون و نظام مساوات ميداند. در يك مقايسه، عقبماندگي ايران را با پيشرفت ژاپن بررسي كرده است.
تاثير اجتماعي سياحتنامه در بين همة گروههاي اجتماعي باعث آگاهي و دانايي از اوضاع و ايجاد يك احساس انقلابي براي جنبش عليه وضع موجود بود. مردم به طور مخفيانه آن را تهيه ميكردند و حكومت براي مقابله با تهديدات پخش آن را منع و خوانندگان آن را مورد تعقيب قرار داد. همه بزرگان مشروطهخواه از جمله سيد محمد طباطبايي و ناظمالاسلام كرماني آن را خواندهاند و در جلسات انجمن مخفي و تجمعات مختلف، قرائت آن در بيداري و تحريك افكار موثر بود.
در اين پژوهش از سه جلد سياحتنامه در بخش مباني تعارضات بازرگانان با حاكميت سياسي و سلطه بيگانه استفاده شده است. اين تاليف مسايل بازرگانان و جامعه ايران را در طي ساليان دوره مظفرالدين شاه نمايان ميكند. ضمناً سياحتنامه به عنوان تلاش موفق و علمي يك بازرگان ترقيخواه در ادبيات سياسي مورد توجه قرار گرفته و نقش پراهميت فكري و انديشهاي مراغهاي را در بيداري ايرانيان و جريان مشروطهخواهي نشان داده است.
7ـ «كتاب احمد» و «مسالك المحسنين» تاليف عبدالرحيم طالبوف:
طالبوف فرزند نجارزادة تبريزي بود اما خود با مسافرت به قفقاز به كار تجارت روي آورد. علاقة او به تحصيل و آگاهي باعث شد كه ضمن يادگيري زبان روسي به مطالعات تاريخي مربوط به جوامع مترقي بخصوص اروپا بپردازد و به اين ترتيب او بازرگاني دانشمند بود كه از علوم متعدد آگاهي داشت.
او درصدد برآمد تا در جهت آگاهي ايرانيان با نگارش تاليفاتي بكوشد. طالبوف ضمن آشنايي با مسايل تجارت ايران همچون سلطه بيگانه و عقب ماندگي صنعتي و علمي و بيقانوني به تشويق بازرگانان براي احياي تجارت و صنعت ملي پرداخت. همچنين براي تاثيرگذاري بر روح و ذهن و ايجاد آگاهي در همه ايرانيان همانند مرغهاي در تاليفات پرمحتواي خود به سادهنويسي پايبند بود.
طالبوف براي اولين بار كتاب «مسالك المحسنين» را در سال 1323هـ.ق در قاهره چاپ كرد. اين تاليف گزارش سفر خيالي گروهي از آگاهان و دانايان به همراه طالبوف براي صعود به قله دماوند است كه در حين سفر به ذكر مسايل و موانع رشد و معضلات صنايع و تجارت ايران پرداخته است. مسالك المحسنين از منابع پراهميت ادبيات سياسي و مورد توجه محافل روشنفكري ايران بود.
در كتاب احمد، طالبوف كوشيده است كه ضمن گفتگو با فرزند خيالي خود بنام احمد در واقع مخاطبان را از پيشرفتهاي علمي جهان مطلع و آگاه سازد.
طالبوف در اين دو تاليف خود از جمهوريت و قانون مداري و تحولخواهي در اصول حاكميت سخن گفته است. به آزادي و اقسام آن و نقش محوري و اساسي مردم در ايجاد حكومت تاكيد دارد و انديشههاي سوسياليستي هم در ذهن او تاثير گذاشته بود. اين امر موجب شد آثار او به مذاق كساني همچون شيخ فضلالله نوري خوش نيايد و حكم به تكفير كتاب احمد شود.
تاثير آثار و انديشههاي طالبوف، حركت جامعه ايران به سوي آگاهي و بيداري و شركت در جنبش مشروطيت بود. آثار او در انجمنها و توسط انديشمندان خوانده ميشد و تلاش آنان براي ترقيات جامعه ناشي از نشر افكار طالبوف بود. بازرگانان ضمن درك خدمات فكري و فرهنگي اين انديشمند بازرگان در نايل شدن ايرانيان به مشروطيت، او را بدون حضورش در ايران به وكالت صنف خود برگزيدند. اما طالبوف تضادهاي پايتخت را درك كرد و حاضر به كسب آن مقام نشد و تا سال مرگ خود (1328 هـ.ق) همواره به عنوان مشروطهخواهي ناظر بر فعاليت مشروطهخواهان در نامههايش انحرافات آنان را از مسير قانون و عدالت گوشزد ميكرد.
در تحقيق حاضر ضمن مطالعه آثار طالبوف براي درك مباني تعارضات و مسايل بازرگانان قبل از مشروطه، تاثيرات نشر انديشههاي طالبوف در ميان بازرگانان نوانديش توجه شده است. اين بازرگانان بخصوص در تبريز براساس افكار طالبوف به تشكيل احزاب و انجمنها براي حمايت از مشروطيت اقدام كردند و مورد توجه اين تحقيق بودهاند.
8ـ خاطرات عبدالله بهرامي:
اين تاليف مجموعه خاطرات عبدالله بهرامي مربوط به اواخر دوره سلطنت ناصرالدين شاه تا اول كودتاي اسفند 1299هـ.ش است. بنابراين از خاطرات او مربوط به دوره مظفري و وقايع جنبش مشروطيت بهره گرفته شد.
او در سن هفتاد سالگي با استفاده از يادداشتهاي خود و بدون مراجعه به مشاهدات و مكتوبات ديگران به نگارش خاطرات خود پرداخته است. در مقدمه تاليف، تاسف خود را از حذف بخشهايي از خاطرات خود مربوط به مسايل سياسي بخاطر ترس و وحشت دوره ديكتاتوري و حكومت پليسي و شكنجه ابراز كرده است.
عبدالله بهرامي متولد 1306هـ..ق و فرزند اسماعيل از مستخدمين دستگاه علاءالدوله بود. او خود در استراسبورگ و پاريس با مطالعه در رشته حقوق به درجه دكتري نايل شده و مدتي رئيس نظميه تبريز شد.
بهرامي در خاطرات خود از اقدام ميرزا رضاي كرماني تا قرارداد 1919م وثوقالدوله نوشته است اما اهميت خاطرات او در اين تحقيق به آن بخش از خاطرات او برميگردد كه او در دورة تلاش مشروطهخواهان براي تحصن در سفارت انگليس با حاج محمدتقي بنكدار بازرگان و وكيل خرج متحصنين آشنا ميشود. او به نقل قول مستقيم و گزارشهاي بنكدار از تصميمگيرندگان انديشه تحصن و نقش بازرگانان عمده همچون امينالضرب و شاهردوي سخن گفته است. نقش خود بنكدار را در طول دوره تحصن بيان كرده است. همچنين ميزان فهم بازرگانان متحصن را از مشروطيت به نقل از بنكدار ذكر كرده است.
9ـ خاطرات احتشام السلطنه:
ميرزا محمودخان علامير (احتشام السلطنه) وقايع مربوط به دوره زندگي و دوره احراز مسئوليت در مقامهاي مختلف دولتي را به عنوان خاطرات به رشته تحرير در آورده است. احتشام السلطنه در زماني كه معاون وزير امور خارجه بوده، گزارشاتي در ارتباط امور بازرگانان و ناامني املاك و بينظمي گمركات ذكر كرده است. همچنين دسيسههاي دول خارجي از جمله انگليس را در حمايت از بازرگانان تحت تابعيت خود براي نايل شدن به سلطة كامل بر بنادر تجاري جنوب ايران نقل ميكند كه از جمله آن درگيري بر سر مالكيت بنادر جنوب بين خانواده بازرگان ارمني تحت تابعيت انگليس بنام ملكمها با معينالتجار بوشهري است. در ادامه مداخلات خارجي به عنوان از مهمترين مسايل تجارت و بازرگانان ايران به همكاري حكام و مقامات وزارتخانهها با روسها در قاچاق كالاهاي تجاري از جمله پوست برده پرداخته است. اين موارد در بخشهاي مربوط به مباني تعارضات و سلطه خارجي استفاده شده است.
احتشام السلطنه با صدور فرمان مشروطيت، به عنوان وكيل از صنف اعيان و اشراف به مجلس اول راه يافت. او پس از استعفاي مرتضيخان صنيعالدوله از رياست، در راس مقامات مجلس قرار گرفت. در دوره رياست خود به بررسي ميزان آگاهي بازرگانان و نقش آنان در مجلس و مشروطهخواهي پرداخته است و از اين اطلاعات او استفاده شده است.
منابع تبريز:
1ـ قيام آذربايجان و ستارخان تاليف حاجاسماعيل اميرخيزي:
اميرخيزي از شعرا و نويسندگان و مورخان تبريزي است. او بازرگان آزاديخواهي بود كه پس از آغاز جريان مشروطهخواهي به آزاديخواهان و مبارزان تبريز پيوست. در انجمن ايالتي و ولايتي آذربايجان به عنوان نماينده اردبيل حضور يافت. در اكثر درگيريهاي تبريز مسلحانه همراه مجاهدان آن شهر به مبارزه با مستبدان و حمايت از مشروطه پرداخت و از مشاوران ستارخان بوده است.
اطلاعاتي كه در كتاب او آمده است عمدتاً از مشهودات او و ذكر وقايعي كه خود از نزديك ناظر بر آنها بود، نشات گرفته است. غناي بيشتر تاليف او در اين است كه در هر انجمني شركت كرده و شنيدهها و مسايل آن را بازگو كرده است.
2ـ رجال آذربايجان در عصر مشروطيت تاليف مهدي مجتهدي:
اين تاليف از نوع كتاب ذكر احوال و اقدامات فعالان دوره مشروطيت است. مجتهدي به توضيح سرگذشت و فعاليت يكصد و يازده نفر از رجال ادب و سياست و دين و بازرگانان پرداخته است. او در كار خود همه فعالان مشروطيت را كه در تبريز متولد شدهاند به عنوان رجل آذربايجاني مورد مطالعه و توضيح قرار داده است از جمله سعدالدوله و...
او علاوه بر معرفي و شرح اقدامات هر يك از رجال، شجرهي خانوادگي آنان را در قبل و پس از مشروطيت ذكر كرده است و اين از علل اهميت كار اوست. ويژگي ديگر آنكه او با اكثر رجال هم عصر بوده و فعاليتها و خدمات و يا خيانتهاي آنان را از صدور مشروطه تا اواسط دوره پهلوي ديده و نوشته است چون تاريخ نگارش اين تاليف بين سالهاي 1323-1327هـ.ق است. ايراد آن هم اينكه در بسياري موارد، به شرح مختصر و كوتاه درباره اشخاص بسنده كرده است. از اين منبع تنها در شناخت و فعاليت بازرگانان تبريزي از دوره مشروطه بهره گرفته شد.
3ـ قيام آذربايجان در انقلاب مشروطيت ايران تاليف كريم طاهرزاده بهزاد:
اين كتاب اولين بار در سال 1323هـ .ش در تهران چاپ شد. نويسندة آن در زمان جنگهاي انقلاب مشروطيت در تبريز از همراهان ستارخان بوده است. او در مقدمة تاليف خود از اطلاعات و يادداشتهاي برخي مشروطهخواهان تبريز در مورد وقايع منجر به مشروطه و پس از آن استفاده كرده است و اين از نقاط قوت تاليف او است.
4ـ تاريخ انقلاب آذربايجان و بلواي تبريز تاليف محمدباقر ويجويه:
اين تاليف در سال 1326هـ..ش چاپ شد. مولف آن از مشروطهخواهان بود و در سال 1287هـ.ش وقايع چهار ماهة جنگهاي دوهچي (دَوَچي) را نوشت و بنام بلواي تبريز چاپ كرد و به اين خاطر به زندان افتاد.
ويجويه در تاليف خود اوضاع تبريز را از زمان آغاز فعاليتهاي مشروطهخواهي به شكل مختصر آورده است. تاكيد اساسي او بر بلواي تبريز و احوال ستارخان و باقرخان است اما از بخشهاي مربوط به مشروطه تا بمباران مجلس اطلاعات مفيدي ارايه كرده است. از جمله وجوه اهميت آن پرداختن به نقش بازرگانان عمده است. او يك فصل را بنام ميرزا مهديخان كوزهكناني اختصاص داده است.
5ـ روزنامة انجمن تبريز:
اين روزنامه و نشر آن از نتايج تغيير سلطنت استبدادي به مشروطه است. از سال 1324هـ.ق ابتدا در يك صفحه با نام «روزنامه ملي» و سپس بنام «جريده ملي» منتشر شد. پس از مدتي بنام روزنامه انجمن تبريز به عنوان ارگان انجمن ايالتي و ولايتي تبريز در ارايه فعاليتها و اقدامات اعضاي انجمن و تلاش مشروطهخواهان در صفحات بيشتري ايفاي نقش ميكرد.
روزنامه انجمن تبريز براي حل معضلات اجتماعي و اقتصادي مردم در شمارههاي مختلف خود از گراني نان و گوشت، مسايل امور مالي و مالياتها، ناامني تبريز و ولايات اطراف به چاپ اخبار و تلگراف ميپرداخت. ذكر اقدامات اعضاي انجمن و بازرگانان در بهبود اوضاع و قانونمند شدن امور انتقاد ادامه حضور و نفوذ بلژيكيها در اداره گمركات، گزارش همراهي بازرگانان تبريز مترقيترين روزنامههايي شود كه در اجراي آرمانهاي مشروطيت ميكوشيد. در اين پژوهش دو مجله روزنامة انجمن تبريز مربوط به سالهاي 1324-1326هـ.ق و شمارههاي مختلف آن در مورد اعتراضات بازرگاني در ادامه ناامني و تاكيد بر مسئوليت دولت در قبال آنان مورد استفاده قرار گرفته اشت.
منابع و مآخذ بوشهر:
1ـ سفرنامه سديدالسلطنه «التدقيق في سير الطريق» تاليف محمدعلي خان سديدالسلطنة مينابيِ بندرعباسي:
مولف در سال 1288هـ.ق متولد و در سال 1362هـ.ق درگذشت. او از كارگزاران دولتي قاجارها در بوشهر و بندرعباس بود.
اين تاليف حاصل سه مسافرت محمدعلي خان است كه در طي آن به ذكر مسايل سياسي، اقتصادي و اجتماعي پرداخته است. او در دوره مظفري از بوشهر به تهران و مشهد رفته و از آنجا در بازگشت به كربلا عزيمت كرد. دوبار هم از طريق بصره به بوشهر آمد و به شرح مجموعة ديدهها و شنيدههايش در مورد مسايل مختلف پرداخت.
او ضمن بررسي تجارت منحط داخلي و مسايل آن، سلطه خارجي را از علل امر بيان كرده و تلاشها و اقدامات بازرگانان بوشهري را براي احياي اقتصاد و تجارت ذكر ميكند.
از ويژگيهاي اين سفرنامه ذكر شجرة بازرگانان عمدة بوشهر همچون ملكالتجارها و معينالتجارها و پرداخت به فعاليتهاي اصلاحگرانه آنان قبل از مشروطيت است.
2ـ گزارشهاي سالانة سِرپرسي كاكس:
اين مجموعه شامل گزارشات سركنسول بريتانيا در بوشهر سرپرسي كاكس است. اين گزارشات توسط حسن زنگنه ترجمه و به كوشش عبدالكريم مشايخي و توسط مركز مطالعات بوشهر شناسي چاپ شده است. اين مجموعه بررسي و ارايه اوضاع سياسي و اقتصادي و اجتماعي جنوب ايران در بين سالهاي 1323 تا 1329هـ.ق/ 1905-1911م. به لندن است.
در مورد وقايع مشروطيت ايران از عمدهترين منابع اطلاعات است. كاكس قبل از مشروطيت به مسايل بازرگانان جنوب ايران از جمله قاچاق كالا و سلطه گمركي بلژيكيها و نارضايتي داخلي پرداخته است. همزمان با جنبش مشروطيت و حركت گروههاي اجتماعي در ايجاد تحول گزارشات معتبري در اين مجموعه است كه مورد توجه قرار گرفت.
در اين گزارشات سال به سال از اوضاع ايران، البته تعصبات و غرضورزيهاي كاكس به عنوان يك انگليسي صاحب نفوذ در ايران مشخص است.
3ـ روزنامه مظفري:
اين روزنامه از سال 1319هـ.ق/ 1901م. ابتدا توسط عبدالحميدخانِ ثقفي متين السلطنه در بوشهر چاپ شد و پس از چند شماره مسئوليت آن را ميرزا علي آقا لبيب الملك به عهده گرفت.
روزنامه مظفري هر يازده روز يكبار در هشت صفحه و بعدها در شانزده صفحه با موضوعات سياسي و اجتماعي و در حمايت از آزادي و قانونخواهي و مشروطيت و اعلام ضديت با حضور و سلطه بيگانگان در جنوب ايران و خليج فارس، مخاطبان را با مسايل آگاهي ميداد.
اين روزنامه تا سال 1340هـ.ق/ 1921م. چاپ و نشر يافت و از مترقيترين روزنامههاي قبل و پس از مشروطه بود كه محتواي آن دربردارندة اخبار از حوادث مشروطيت و فعاليتهاي ترقيخواهانه بازرگانان جنوب از جمله تاسيس و حمايت از مدارس جديد و تشكيل شركتهاي تجاري بود.
روزنامه مظفري از سال 1319هـ.ق تا سال 1326هـ.ق در اين تحقيق در مورد مسايل تجار و تلاشهاي آنان مورد توجه قرار گرفته است.
منابع يزد:
1ـ كشف الحقايق تاليف ميرزا سيد محمد رضوي معروف به نواب وكيل التولية يزدي:
اين اثر در واقع شرح زندگاني نويسنده و خاندان او (رضويها) است كه ديدهها و شنيدههاي خود را در مورد تحولات سياسي و اجتماعي و اقتصادي قبل و پس از مشروطيت در آنان در دو باب و يك خاتمه آورده است. شرح وقايع از دوره مظفري تا سال 1332هـ.ق دورة زماني كشفالحقايق را دربرميگيرد.
اهميت اين تاليف، نگارش آن به نثر ساده و روان است. مطالب را براساس اهميت آنان ترتيببندي كرده است و بعضاً به تحليل و قضاوت در مورد توجه كرده است. نويسنده خود از رجال علمي و سياسي بود. او از زماني كه به عنوان نماينده مردم يزد در مجلس شوراي ملي به تهران آمد، به نگارش حوادث سياسي پايتخت و دوره جنگ جهاني اول پرداخته و اين بخش از مطالب كتاب بنام سفر بيست و چهار ساعته مشهور است كه بخش دوم كتاب محسوب ميشود. بخش اول كتاب سفر چهار ساعته خوانده ميشود.
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.