پایان نامه بررسي زمينه هاي توافق در ديدگاههاي ايران وروسيه پيرامون رژيم حقوقي درياي خزر
مقدمه:
حایران به دلیل موقعیت ژئوپلتیک خود ، همواره جایگاه ویژه ای در سیاست خارجی روسیه داشته است ، روسها جهت دسترسی به آبهای گرم خلیج فارس و اقیانوس هند برای ایران نقش ویژه ای را قایل بودند و نسبت به خاک ایران با چشم طمع می نگریستند . از این رو احساس تهدید و ناامنی ایران از سوی روسیه تزاری طی قرنهای متمادی ، مشخصه اصلی روابط بین دو کشور بوده است . در واقع روسیه ، بزرگترین واقعیت ژئوپلتیک حیاتی برای ایران محسوب می شود . طی قرنهای متمادی ایران همواره با تهدید تاریخی روس از شمال مواجه بوده است و هیچ کشوری به اندازه روسیه تزاری قلمروهای ایران را برای همیشه به اشغال خود در نیاورده است . ایران برای اولین بار هنگامی طعم قدرت روسیه را چشید که پطر کبیر به فکر گسترش اقتدار روسیه در سمت دریای سیاه و قفقاز افتاد . از آن زمان به بعد گسترش نفوذ روسیه تزاری در ایران به صورت نمودار صعودی در آمد و تسلط روسیه بر سیاست داخلی و خارجی ایران افزایش یافت .(1)
پس از پیروزی بلشویکها ، رهبران انقلابی جدید که به حکومت جهانی سوسیالیسم می اندیشیدند ، ایران را به عنوان سکوی پرش انقلاب در نظر گرفتند و برای جذب ایران به سمت مدار اتحاد شوری ، رهبران جدید شوروی از ابزارهای مختلفی استفاده می کردند ، پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران ، برای مقامات اتحاد شوروی ، در صورتی که جذب ایران در دنیای کمونیسم ممکن نبود ، حفظ ایران به عنوان کشوری غیر متعهد و مستقل ، مطلوبترین اولویت بعدی محسوب می شد ، با فروپاشی شوروی در دسامبر 1991 ، روسیه با موقعیت استراتژیک روبرو شد و شکل گیری کشورهای جدید در حوزه جنوبی روسیه ، رهبری این کشور را با چالشهای جدیدی در مطالباتش با خاورمیانه مواجه نمود و اولویتهای خاورمیانه ای روسیه را در مقایسه با حکومت قبلی تحت تأثیر قرارداد .(2)
- لنزوسكي ، جرج ، رقابت روسيه و غرب در ايران ، ترجمه اسماعيل رائين ( تهران انتشارات جاويدان 1353 )ص23 2-
- كاظم بيكي ،محمد علي ، درياي خزر و قدرتهاي بزرگ (مركز اسناد وتاريخ ديپلماسي) تهران 1384 ص45 – 43
از آن زمان ، ایران به عنوان نزدیکترین متحد روسیه در منطقه خاورمیانه قلمداد می شود ، به طوری که روسیه تکنولوژی هسته ای را به همراه تجهیزات نظامی به ایران اختصاص داده است و بر خلاف تلاشهای آمریکا به منظور منزوی نمودن جمهوری اسلامی ایران ، از این کشور حمایت دیپلماتیک نموده است .
بطور کلی در این فصل ضمن اشاره ای گذرا به سیر تاریخی روابط ایران و روسیه از زمان تشکیل دولتهای ملی در دو کشور تاکنون ، سعی شده است که پس از بررسی عوامل مؤثر در سطوح مختلف جهانی ، منطقه ای و ملی به چالشها و زمینه های تضاد در روابط این دو کشور در دو بخش جداگانه پرداخته شود .
بخش اول :
بررسی چالشهاي موجود درروابط ايران و روسيه از ابتدا تا فروپاشی شوروی
برای روشنتر شدن محدودیتها و مطلوبیتهای روابط جمهوری اسلامی ایران و روسیه لازم است که روابط دو کشور در طول دوران شکل گیری و تکوین این مناسبات بررسی شود و ضمن نگاه اجمالی به سیر تاریخی مناسبات دو کشور ایران و روسیه ، بایستی که تأثیر تاریخی روابط این دو کشور بر ذهنیت سیاستگذاران آنها بررسی شود تا زمینه های همگرایی و واگرایی و نیز چالشها و فرصتهای روابط کشورهای روسیه و جمهوری اسلامی ایران آشکار گردد .(1)
1.چالشهاي موجود در روابط ايران و روسيه در دوران تزارها :
تاریخ روابط ایران و روسیه قدمتی چهارصد ساله دارد و شکل گیری روابط بین این دو کشور به زمان تشکیل دولتهای ملی در دو کشور بر می گردد . به عبارت دیگر ، اواخر قرن پانزدهم و اوایل قرن شانزدهم را می توان سرآغاز تشکیل دولتهای ملی در ایران و روسیه دانست . )اهداف عمده روسیه تزاری در ایران که بیش از هر کشور دیگری اراضی ایران را تصرف کرده است ، شامل موارد زیر بود :(2)
1-1 . تصرف سرزمین هرجا که ممکن باشد ؛
روسیه تزاری در روابط خود با ایران عمدتاً سیاست استعماری را دنبال می نمود که در وهله اول بر ملاحظات نظامی – سیاسی استوار بود که با انعقاد قراردادهای گلستان و ترکمنچای به کامیابی انجامید و روسیه تزاری با تصرف قسمتهایی از قلمرو ایران به مرز طبیعی مورد علاقه خود رسید
1 – گروسه ، رنه ،امپراتوري صحرا گردا ن ترجمه عبدالحسين بيكده ( تهران نشر كتاب 1353) ص ص 568
2- فولر ، گراهام ، قبله عالم ، ژئوپلتيك ايران – ترجمه عباس مجر ( تهران نشر مركز ) ص 161
در وهله دوم رقابت روسیه تزاری با انگلستان آغاز شد که هر یک از این دو کشور ، به منظور گرفتن امتیازات سیاسی و اقتصادی ، ایران را زیر فشار شدیدی قرار می دادند .(1)
2-1. جلوگیری از نفوذ کشورهای مخالف منافع روسیه در سرزمین ایران ؛
بطور کلی در طول قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم ، روسیه با تمام امکانات خود تلاش می کرد که با حفظ برتری اقتصادی ، نفوذ سیاسی خود را نیز در ایران گسترش دهد تا به قلب تجارت و ثروت عظیم خلیج فارس و اقیانوس هند دست یابد . سلسله جنگهای ایران و روسیه در قرن 19 که منجربه تحمیل عهدنامه های ترکمنچای و گلستان به ایران شد ، بزرگترین ضربه نظامی ، اقتصادی و سیاسی را در قرن 19 بر استقلال ایران وارد کرد . ضربه های ناشی از این دو قرارداد بر استقلال ایران ، فرصت لازم را برای سوء استفاده انگلیس نیز فراهم ساخت . تحمیل قرارداد ترکمنچای توسط روسیه و قرارداد 1857 پاریس توسط انگلیس به ایران ، عملاً دولتهای روسیه و انگلیس را حاکم بلامنازع سرنوشت سیاسی و اقتصادی ایران کرد . در نیمه دوم قرن 19 ، انگلیس و روسیه برای کسب امتیازات بیشتر از شاه قاجار با یکدیگر رقابت داشتند و در پایان قرن نوزدهم اغلب منابع کشور و طرحهای فنی آن تحت اداره و یا استخراج بیگانگان بود.(2)
____________________________________________________________
1- تقوي اصل ،عطا ،ژئوپلتيك جديد ايران : از قزاقستان تا گرجستان ( تهران وزارت خارجه 1379) ص47-46ص182
2- تز نزيو، پيكارلو ، رقابت روس و انگليس در ايران وافغانستان ترجمه عباس آذين (تهران نشر كتاب 1359)
3-1. کسب سیطره بر سیاستهای داخلی و خارجی ایران به منظور به حداقل رساندن نفوذ دولتهای خارجی در ایران ؛
در خلال این دوران استیلای روسها بیش از پیش مسلم می گشت و آنها نه تنها با تصرف اراضی ایران و ضمیمه ساختن آن به خاک خود مرزهایشان را گسترش می دادند ، بلکه شاه ایران را با اعطای وامهای سنگین زیر قدرت خویش می گرفتند .(1) بدنبال جنگ جهانی اول و بعدها پیروزی انقلاب اکتبر 1917 در روسیه و خروج روسیه از جنگ ، تحولات عمیقی در روابط ایران با این کشور صورت گرفت و به جرأت می توان گفت که اگر روسیه تزاری در جنگ فاتح می شد ، از استقلال ایران اثری نبود ، بطور کلی ایران در دوران حکومت تزارها بر روسیه دو مرحله متمایزی را از سر گذرانده است ؛ مرحله اول ، دوران گسترش اراضی روسیه می باشد که در آن ایران بخشی از قلمرو فیزیکی خود را از دست داد و مرحله دوم ، دوران استعماری روسیه در اواخر قرن 19 و اوایل قرن 20 می باشد که در این دوران مسکو در پی اعمال کنترل سیاسی و اقتصادی بر ایران بود .(2)
4-1. کسب حداکثر منافع اقتصادی و سیاسی در ایران.
روسيه در اين دوره همانند دوره هاي قبل بدنبال كسب حداكثر منافع اقتصادي و سياسي در فضا ايران بوده و سعي داشت با استفاده از هر ترفندي فضاي سياسي را به نفع خود تغيير داده و ازاين براي كسب منافع اقتصادي بهره برد.
- چالشها درمناسبات ايران وروسيه پس از انقلاب اكتبر 1917 روسيه تا پيروزی:انقلاب اسلامی :
1-2- نگاه به ايران به عنو ان كشوري كه از آن طريق مي توان انقلاب سوسياليستي رابه ساير كشور ها منتقل نمود
1- لنزوسكي ،جرج- رقابت روسيه و غرب درايران ص25
2 – رضا زاده ، سخاوت ، ريشه هاي همگرائي وواگرائي در مناسبات جمهوري اسلامي ايران وروسيه فصلنامه مطالعات آسياي مركزي و قفقاز شماره 52 ص64 زمستان 82
پس از پیروزی بلشویکها در روسیه ، سیاست خارجی این کشور دچار تحولات اساسی شد–رهبران انقلابی که به حکومت جهانی سوسیالیسم می اندیشیدند ، به کشور ایران به عنوان کانال سوئز انقلاب کمونیستی می نگریستند . تروپاتوفسکی ، محقق روسی در 1918 درباره اهمیت ایران برای اتحاد جماهیر شوروی می نویسد : « ایران کانال سوئز انقلاب است و این کشور برای توفیق انقلاب شرق ( انقلاب سوسیالیستی ) ، نخستین کشوری است که باید توسط شوروی ها تسخیر شود و ایران باید به انقلاب تعلق یابد . (1)
بلشویکها به منظور جذب ایران در مدار اتحاد شوروی ، تمام امتیازاتی را که در زمان روسیه تزاری از ایران اخذ شده بود ، باطل اعلام کردند و اولین اقدام جمهوری سوسیالیستی شوروی لغو قرارداد 1907 بود که میان انگلیس و روسیه تزاری منعقد شده بود . طبق قرارداد 1907 ، کشورهای روسیه تزاری و انگلیس ، ایران را به سه منطقه شمال( طرفدار روسیه ) ، جنوب ( طرفدار انگلیس ) و مرکز ( بیطرف ) تقسیم کرده بودند .( 2)
2-2- كسب حد اكثر منافع سياسي اقتصادي به عنوان يك ابر قدرت:
پس از پایان جنگ جهانی دوم اتحاد شوروی به یکی از دو قطب اصلی قدرت در جهان تبدیل شد . در این مقطع زمانی ، ویژگی های ایران از قبیل موقعیت جغرافیایی ، منابع معدنی و مسایل اقتصادی و سیاسی برای شوروی حائز اهمیت بود . عامل جغرافیایی از عوامل ثابتی بود که سیاستهایی را بر استراتژی منطقه ای اتحاد جماهیرشوروی تحمیل می كرد .
_______________________________________________
1- توراچف، ولاديمير، مناسبات ايران وروسيه ,بسوي مدل قرن بيست ويكم،,مجله آسيا وآفريقا شماره 8-9 1994
2- ولايتي ،علي اكبر ،تاريخ روابط خارجي ايران ، دوره مشروطه (،تهران دفتر مطالعات سياسي و بين المللي 1370) ص46
3- حافظ نيا ,محمد رضا ,خليج فارس ونقش استراتژيك تنگه هرمز(تهران انتشارات سمت 1371)ص 135
3-2.دسترسي به آبهاي گرم خليج فارس واقيانوس هند:
این کشور دچار تنگناهایی از قبیل عدم دسترسی به آبهای گرم بود که سیاست خارجی آن را تحت تأثیر قرار می داد . خلیج فارس و اقیانوس هند به منظور برقراری رابطه بین نیروهای بری و بحری از حیث ژئوپلتیک مورد علاقه شوروی بود . علی رغم اینکه روسها در قرن نوزدهم مرزهای خود را گسترش داده بودند ، ولی با وجود کشورهایی چون ایران و پاکستان معضل استراتژیک عدم دسترسی به آبهای گرم به قوت خود باقی مانده بود . پس از انقلاب اکتبر رهبران شوروی تلاش کردند که در مواردی این مشکل را مرتفع سازند و از دید برخی سیاستمداران ، اصرار شوروی بر ادامه اشغال آذربایجان ، به منظور مرتفع ساختن این معضل استراتژیک می باشد .(1)
4-2.تغييرات در سياست شوروي نسبت به ايران:
در کل سیاست اتحاد جماهیر شوروی نسبت به ایران در این دوران ، دائماً در حال نوسان بوده است. نمونه بارز این نوسان در نحوه برخورد دولت شوروی با رضا شاه مشهود است . پس از آنکه در 1932 رضا شاه تلاش کرد که در آمدهای نفتی ایران را بالا ببرد و این امر باعث کشمکش بین ایران و شرکت نفت سابق شد ، اتحاد جماهیر شوروی از رضا شاه جانبداری کرده و او را مترقی اعلام نمود . ولی با موافقت طرفین ( رضاشاه و شرکت نفت ) مبنی بر حل مسالمت آمیز اختلافات ، حکومت رضا شاه در ایران هدف حملات تبلیغاتی قرار گرفت .(2)
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.