پایان نامه قاعده لا ضرر از دیدگاه فریقین
فهرست محتوا
چکیده
محتوای این پایاننامه تحت عنوان «قاعده لا ضرر و لا ضرار» در ذیل چهارفصل بیانشده است در فصل اول به توضیح کلمهها و واژههای مربوطه تحت عنوان مفاهیم و کلیات بحث شده است و ابعاد گوناگون قواعد بهصورت عام و قاعده لا ضرر بهصورت خاص از معانی لغوی و اصطلاحی تا سیر تاریخی و جهات دیگر مرتبط با آن مورد بررسی قرارگرفته است و اثبات کردیم که قاعده لا ضرر از حیث منشأ به زمان حیات پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد «ص» برمیگردد و در متن کتاب وحی «قرآن» از آن سخن به میان آمده است، منتها بار دیگر نبی مکرم اسلام آن را در داستان سمره بن جندب مطرح فرمود، اما تدوین این فرمایش پیامبر اسلام به عنوان قاعده به زمان شهید اول با ظهور کتاب «القوائد و الفوائد» برمیگردد.
در فصل دوم مدلول قاعده لا ضرر را در نظریههای امامیه و عامه مورد تحقیق قرار دادیم که در نتیجه معانی ذیل در نظریههای فقهای امامیه در مورد جملهای «لا ضرر و لا ضرار» آورده شده است (نفی به معنای نهی، نفی حکم ضرری، نفی حکم به لسان موضوع، نفی حکم بدون تدارک، نفی حکم حکومتی) اما در میان علمای عامه با توجه به تتبع که محقق شد فقط به یک نظریه مواجه شدم و آن عبارت است از نفی به معنای نهی.
در فصل سوم مستندات «قاعده لا ضرر و لا ضرار» را در (کتاب و سنت، اجماع، عقل) پیگیری کردیم و به آیههای دلالتکننده برنهی از ضرر در قرآن اشاره نمودیم در ذیل بحث از سنت، به طور مفصل و مشروح به صدور متعدد این قاعده از زبان گهربار رسول اکرم «ص» در زمانهای مختلف بحث کردیم البته در دو مرحله این بحث انجام گرفت اول در منابع فقهی و حدیثی امامیه و سپس منابع فقهی عامه، نتیجه این شد که فیالجمله قطع به صدور جملهای «لا ضرر و لا ضرار» از زبان رسول اکرم «ص» پیدا میشود.
در فصل چهارم، نسبت «قاعده لا ضرر و لا ضرار» را با دلیلهای اولی احکام موردبحث قراردادیم و در میان مکتب امامیه این بحث را بهصورت مشروح بررسی کردیم نظریههای متعدد در این خصوص ارائهشده است که عبارتاند از: (حکومت، تخصیص، تعارض، جمع عرفی، امتنان، رفع لغویت) درنتیجه به این مطلب رهنمون شدیم که نسبت «قاعده لا ضرر و لا ضرار» بنا بر اینکه معنای جمله را نفی حکم ضرری بدانیم رابطه حکومت میشود اما در غیر این صورت اگر نفی در جمله لا ضرر را به معنای نهی بگیریم دیگر جایگاهی برای طرح مسئلة نسبت قاعده لا ضرر و لا ضرار نمیماند چون دراینصورت خود قاعده حکم اولی میشود به همین منوال بحث رابطهای «لا ضرر و لا ضرار» در میان عامه مطرح نشده است چون آنها مبتنی بر نظریهشان مفاد قاعده را از احکام اولی گرفتهاند زیرا در بحث از مدلول قاعده «نفی» را به معنای نهی گرفتهاند که سرانجام به اولی بودن احکام ناشی از لا ضرر میانجامد.
کلید واژهها: قاعده، لا، ضرر، ضرار، فریقین.
فهرست مطالب
- مقدمه 1
- تعریف مسئله و بیان سؤال اصلی تحقیق 2
- سؤالهای فرعی تحقیق 2
- پیشینه تحقیق 2
- فرضیههای تحقیق 3
- هدف تحقیق: 3
- جنبه جدید بودن و نوآوری تحقیق: 3
- فصل اول: مفاهیم و کلیات 4
- الف. مفاهیم 5
- معنای لغوی قاعده 5
- معنای اصطلاحی قاعده «دیدگاه امامیه» 6
- معنای اصطلاحی قاعده «دیدگاه عامه» 7
- معنای لغوی فقه 8
- معنای اصطلاحی فقه «دیدگاه امامیه» 8
- معنای اصطلاحی فقه «دیدگاه عامه» 9
- تعریف قواعد فقه «دیدگاه امامیه» 9
- تعریف قواعد فقه «دیدگاه عامه» 10
- معنای لغوی «ضرر و ضرار» 11
- ب؛ کلیات 13
- تاریخچهای قواعد فقه «امامیه» 13
- 1-مرحلهای پیدایش… 13
- 2-مرحله گسترش تطبیق و کاربرد. 16
- الف، نگاهی به شیوه اهلبیت (علیهمالسلام) 16
- ب، قاعده شناسی.. 17
- ج، بررسیهای فنی.. 17
- 3، مرحله تدوین.. 18
- 4-مرحله روی کرد اخباری گری.. 20
- 5-مرحله پیچیدگی و پختگی.. 21
- الف، توجه به سابقه تاریخی قاعده 21
- ب، تعریف قاعده فقهی.. 21
- ج، نسبت قاعده فقهی با برخی قواعد اصولی.. 22
- د، قواعد فقهی در کتابهای اصولی.. 22
- تاریخچهای قواعد فقه «میان عامه» 23
- 1-مرحله پیدایش… 23
- 2-مرحلهای تدوین.. 23
- 3-مرحله قانونی شدن قواعد. 24
- قواعد نگاران مشهور مذاهب فقهی 25
- قواعد نگاران مذهب امامیه. 25
- قواعد نگاری مذهب شافعیه. 27
- قواعد نگاری مذهب حنفیه. 28
- قاعده نگاری مذهب مالکیه. 29
- قواعد نگاری مذهب حنبلیه. 30
- آثار جدید در قواعد فقهی 31
- انواع قواعد فقهی «امامیه» 32
- الف. تقسیم قواعد فقهی بهحسب موضوع. 32
- ب، تقسیم قواعد فقهی به اعتبار احکام و داشتن یا نداشتن ملاک.. 32
- ج، تقسیم قواعد فقهی به اعتبارات مختلف… 33
- د، تقسیم قواعد فقهی به اعتبار مدنی، جزائی قضایی.. 34
- انواع قواعد فقهی «عامه» 34
- تفاوتهای قاعده فقهی باقاعده اصولی «امامیه» 35
- تفاوتهای قاعده اصولی باقاعده فقهی «نظر عامه» 37
- تاریخچه قاعده لا ضرر «امامیه» 38
- منابع قواعد فقهی «امامیه» 39
- منابع قواعد فقهی «عامه» 40
- فصل دوم: معنا و مدلول قاعده لاضرر و لا ضرار 42
- معنای مفردات قاعده «لا ضرر و لاضرار» امامیه 43
- معنای مفردات قاعده «لا ضرر «عامه» 44
- فرق ضرر و ضرار 45
- جمعبندی اقوال لغویین 46
- تحلیل مطلب: 46
- هیئت ترکیبیه «لا ضرر ولا ضرار» امامیه 48
- الف: حمل نفی برنهی 48
- ب: حمل نفی ضرر بر ضرر مجرد از تدارک 49
- ج: نفی حکم ضرری 49
- د: نفی حکم به لسان موضوع 49
- ذ: حمل نفی برنهی حکومتی و سلطانی 50
- نظریهای فقها در هیئت ترکیبیه «لاضرر» 50
- نظریه شهید اول 50
- نظریه کاشف الغطاء 50
- نظریه مرحوم نراقی 51
- نظریه شیخ انصاری 52
- نظریه آخوند خراسانی 53
- نظریه شیخ الشریعه 54
- الف، قرائن قرآنی و روایی.. 54
- ب، وجود قرائن در استعمالات اهل لغت… 55
- ج، قید کلمه علی مؤمن.. 55
- د، تعلیل امام. 55
- چگونگی اراده نهی از نفی.. 55
- نظریه نائینی 56
- نظریه امام خمینی 56
- ترجمه وتوضیح عبارت… 58
- الف، مقام رسالت و تبلیغ. 59
- ب، مقام حکومت و ولایت… 59
- ج، مقام قضاوت و داوری.. 60
- نتیجه. 65
- نظریه خوئی 66
- هیئت ترکیبیه لا ضرر و لا ضرار «عامه» 66
- مقتضی قاعده: «لا ضرر و لا ضرار» 70
- نتیجه 74
- فصل سوم: مستندات قاعده لاضرر ولا ضرار 75
- مستندات قاعده لا ضرر 76
- الف، دلیل کتابی 76
- ب-دلیل روایی قاعده لا ضرر 82
- اقسام تواتر. 82
- الف-تواتر لفظی.. 82
- ب-تواتر معنوی.. 82
- ج-تواتر اجمالی.. 83
- اختلاف سمره بن جندب با مرد انصاری.. 85
- 1-روایت عبدالله بن به کیر از زر اره 85
- بررسی سند حدیث… 86
- 2-مرسله عبدالله بن مسکان از زر اره 87
- بررسی سند حدیث… 89
- 1-روایت ابی عبیده الحذا از امام باقر «ع» 90
- بررسی سند حدیث… 91
- حدیث فضل ماء «نهی از منع آب مازاد» 92
- مصادر حدیث «لا ضرر» در میان عامه 93
- بررسی سند لا ضرر و لا ضرار نزد عامه 95
- 1-روایت ابن عباس 95
- 2-روایت عبادة بن صامت 96
- 3-روایت أبی سعید خدری 97
- 4-روایت جابر ابن عبدالله. 98
- 5-روایت أبی هریره 99
- 6-روایت عائشه 99
- 7-روایت ثعلبه بن أبی مالک 99
- نظریهای علمای عامه در سند حدیث لا ضر 100
- قرائن دال برصحت «لا ضرر و لا ضرار، نزد عامه» 100
- ج-دلیل عقلی 104
- د، دلیل اجماع 105
- نتیجه 105
- فصل چهارم: نسبت قاعده لا ضرر با ادلّه احکام اوّلیه 107
- مقدمات 108
- مقدمه اول 109
- نسبت ادلة ثانویه با ادلة اولیه. 109
- مقدمه دوم 110
- ادلة ثانویه دو گونهاند. 110
- مقدمه سوم 111
- 1-نظریه حکومت 113
- تبیین معنای حکومت 113
- دلیل حکومت 114
- 2-نظریه جمع عرفی 115
- معنای جمع عرفی و دلیل آن 115
- نقد آخوند بر نظریة حکومت… 116
- چگونگی شناختن فعلیت تامه، در یک تکلیف 118
- 3-نظریه تعارض 118
- ملاک های ترجیح در متعارضین 120
- نقد شیخ انصاری بر نظریه تعارض…. 120
- 4-نظریة تخصیص 121
- استدلال بر تخصیص 121
- 5-تقدیم قاعده برای رفع لغویت 122
- 6-تقدیم قاعده به جهت امتنان 122
- نسبت قاعده لا ضرر «عامه» 123
- تطبیقات قاعده لا ضرر 125
- قاعده های بر گرفته از «قاعده لا ضرر» 130
- نتیجه 133
- منابع 134
مقدمه
بیتردید دین مبین اسلام بهواسطه ای جامعیت محتوای دینی، دین خاتم است خاتمیت این دین، درگرو جامعیت محتوای دینی و تأمین نیازهای امت اسلام در گستره زمانها و دورهها تا قیام قیامت خواهد بود یکی از ارکان جامعیت در این دین مسئلهای حیاتی امامت است ازاینجهت، اگر از مسئلهای امامت شانه خالی کنیم نهتنها به هدف رسالت و بعثت نبی مکرم اسلام «ص» نرسیدیم بلکه اساساً از اسلام ناب محمدی «ص» دور شدیم، حقیقت آن است اگر وظایف رسالت نبی خاتم «ص» را (بهجز دریافت وحی) در محدوده زندگانی آن حضرت ختم شده اعلام کنیم و باور به امامت پیشوایان معصوم «ع» که در تداوم خط رسالت از جانب پروردگار منصوبشدهاند نداشته باشیم بهتبع جامعیت این دین را خدشهدار کردیم، درنتیجه تمام کجرویها و انحرافات و آثار منفی و زهر تباهکننده حیات دینی و مذهبی همه و همه، پدیدهای مخرب این باور غلط و نادرست خواهد بود و این درد جبرانناپذیری است که فرقههای عامه بافاصله گرفتن از خاندان وحی (ائمهای معصومین ع) به آن مبتلا شدند.
قاعدههای فقهی که در متون فقه اسلام آورده شده است یکی دیگر از جهات جامعیت این دین است که بهعنوان تفریع اصول بر فروع جهت به دست آوردن احکام موضوعات جدید بکار گرفته میشود این قواعد نقش اساسی را در استنباط احکام ایفا میکنند و زمینهای انجاموظیفهای مکلفین را نسبت به تکلیف الهی به آسانی فراهم میسازد.
در این سلسله یکی از قاعدههای پربار و پرثمر در فقه اسلام «قاعده لا ضرر و لا ضرار» است ازجمله قاعده هایست که در مذاهب اسلامی جایگاه منحصر بهفرد و ممتاز را به خود اختصاص داده است تا آنجا که علمای عامه گفتهاند: قاعده لا ضرر و لا ضرار یکی از پنج قاعدهای است که فقه اسلامی بر آن مبتنی است و دایر مدار آن است و اثبات معظم از احکام فقهی بر آن مترتب میشود.
تعریف مسئله و بیان سؤال اصلی تحقیق
یکی از قواعد فقهی بسیار مهم در فقه اسلامی «قاعده لا ضرر و لا ضرار» است که ابتلای فقه اسلامی نسبت به آن بسی فراوان است قلمرو این قاعده منحصر به عبادات یا معاملات نمیشود بلکه در تمامی فروعهای عبادی و معاملی جریان دارد. این رساله در صدد پاسخ به این سؤال است که جایگاه قاعده لا ضرر در نظریات علمای امامیه و غیرامامیه چیست؟
سؤالهای فرعی تحقیق
1-مراد از ضرر و ضرار چیست؟
2-منشأ و مستندات قاعده لا ضرر چیست؟
3-مدلول قاعده لا ضرر نزد علمای امامیه و ادلهای آن چیست؟
4 –مدلول قاعده لا ضرر نزد علمای عامه و ادلهای آن چیست؟
5-نسبت قاعده لا ضرر با ادلهای احکام اولیه چیست؟
پیشینه تحقیق
قاعده لا ضرر و لا ضرار در متون فقهی امامیه و عامه مورد بحثهای فراوان قرارگرفته است کتابهای زیاد در این خصوص تألیف شده است ازجمله تألیفات مستقل و کتابهای که تحت عنوان «قاعده لا ضرر و لا ضرار» در مکتب امامیه تألیف شده است کتابهای ذیل هست
1-بدائع الدرر فی نفی قاعده لا ضرر از مرحوم امام خمینی (ره) 2-قاعده لاضررولاضرار؛ از مرحوم شیخ الشریعه اصفهانی؛ 3-قاعده لا ضرر و لا ضرارازآیة الله سیستانی؛ 4-قاعده لا ضرر و لا ضرار از شهید صدر «ره»
در کتابهای دیگر نیز تحت عنوان قواعد فقهی مورد بحثها و گفتگوهای متعدد واقعشده است
سه مورد پایاننامه؛ نیز تحت عنوان «قاعده لا ضرر» که هرکدام بارویکرد خاصی نگارش یافته است؛ یکی بارویکرد حقوق خانواده و دیگری تحت عنوان قاعده لاضرر وآثارحقوقی و اقتصادی آن سومی هم «قاعده لاضرر ازدیدگاه شیخ اعظم وآخوند خراسانی و امام خمینی» نگارش یافته است؛ اما در میان فقهای اهل سنت فقط یکدانه کتاب تحت عنوان قاعده لا ضرر و لا ضرار پیدا کردم که ازدکترعبدالله هلالی است با توجه به توضیح فوق کتاب «قاعده لاضرر از دید گاه فریقین» که موضوع این رساله هست تألیف نشده است.
فرضیههای تحقیق
مراد از ضرر وضرار در «لا ضرر لا ضرار
الف، نفی حکم ضرری است
ب، دلیل قاعده لا ضرر، ادله اربعه هست یعنی «کتاب، سنت، اجماع و عقل».
2-نسبت قاعده لا ضرر با ادله احکام اولیه حکومت است.
هدف تحقیق:
بررسی قاعده لا ضرردرنظریه ای فقهای امامیه و فرقههای عامه و رسیدن به یک نظریه کامل و منطقی در رابطه باقاعده مذکور جهت استفاده در عملیات استنباط احکام هست.
جنبه جدید بودن و نوآوری تحقیق:
مقایسه میان نظریههای فریقین و بدست آوردن نقاط اشتراک و افتراق و جایگاهی قاعده لا ضرر در میان نحلههای اسلامی، جنبة نو آوری این رساله خواهد بود.
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.