پایان نامه مبناي اقتصادي حمايت از اختراعات؛با تأکيد بر حوزه زيستفناوري
فهرست محتوا
چکیده
یکی از بسترهای تولید علم و فناوری، ایجاد نهادهای حقوقی تشویقی مانند نظام حق اختراع است که منجر به جلب سرمایهگذاری فکری و مالی به این حوزه میشود. در توجیه نظام حق اختراع از مبانی مختلفی نام برده میشود اما نظام حمایتی جاری در ایران و سایر کشورها بیشتر از مبنای اقتصادی و نفعگرایی متأثر است. در این پژوهش پس از بررسی و نقد مبانی دیگر، به تبیین ادله و کارکردهای مبنای اقتصادی در توجیه نظام حق اختراع پرداخته و کارکرد آن در توسعه زیستفناوری بررسی شده است. علاوه بر این، به لحاظ اینکه مخالفتهایی کهنسبت به حمایت از اختراعات زیستفناوری ابراز میشود، بر سیاستگذاریها در این حوزه اثرگذار بوده است، ادله این مخالفتها نیز تبیین و نقد شده است.
کلیدواژهها: مالکیت فکری، حق اختراع، زیستفناوری، مبنای اقتصادی حقوق، نفعگرایی
فهرست مطالب
- پیشگفتار. ط
- بیان مسئله. ط
- پیشینه پژوهش…. ی
- سؤالهای پژوهش…. ل
- فرضیات پژوهش…. ل
- فرضیه اصلی.. ل
- فرضیات فرعی.. ل
- روش پژوهش…. م
- سامانه پژوهش…. م
- مقدمه. 1
- فصل مقدماتی: مفاهیم و کلیات.. 4
- گفتار اول: تعاریف… 4
- مبحث اول ـ مبنا 4
- 1 ـ تعریف مبنا 4
- 2 ـ مبنا و هدف… 6
- 3 ـ مبنا و کارکرد. 6
- مبحث دوم ـ اختراع. 7
- 1 ـ تعریف حق اختراع. 7
- 2 ـ اختراعات قابل ثبت… 7
- 3 ـ حقوق ناشی از ثبت اختراع. 9
- مبحث سوم ـ زیستفناوری.. 9
- مبحث چهارم ـ اختراع زیستفناوری.. 11
- 1 ـ بررسی عنصر جدید بودن. 11
- 2 ـ بررسی عنصر گام ابتکاری.. 11
- گفتار دوم ـ پیشینه. 12
- مبحث اول ـ تاریخی.. 12
- 1 ـ تاریخچه زیستفناوری.. 13
- 2 ـ زیستفناوری در ایران. 14
- مبحث دوم ـ حقوقی.. 16
- 1 ـ سطح داخلی.. 16
- 2 ـ سطح بینالمللی.. 18
- الف ـ شروع ثبت نوآوریهای زیستفناوری.. 18
- ب ـ نظام بینالمللی حمایت… 18
- گفتار سوم: مبانی حمایت… 20
- مبحث اول ـ مبنای حقوق طبیعی.. 22
- 1 ـ مشخصههای حقوق طبیعی.. 23
- 2 ـ نظریه کار. 24
- الف ـ نظریه کار و مالکیتهای فکری.. 24
- ب ـ نقد نظریه کار. 25
- 3 ـ نظریه شخصیت… 26
- الف ـ نظریه شخصیت و مالکیت فکری.. 26
- ب ـ نقد نظریه شخصیت… 26
- مبحث دوم ـ مبنای اقتصادی.. 27
- مبحث سوم ـ رابطه مبانی به لحاظ آثار. 28
- بخش اول: بررسی مبنای اقتصادی حمایت از اختراعات.. 31
- فصل اول: زیرساختهای مبنای اقتصادی.. 34
- گفتار اول ـ نفعگرایی و مالکیت فکری.. 35
- گفتار دوم ـ شواهد تاریخی نگاه ابزارگرایانه اقتصادی.. 35
- گفتارسوم ـ مفهوم تحلیل اقتصادی حقوق.. 37
- گفتار چهارم ـ مؤلفههای تحلیل اقتصادی حقوق.. 40
- مبحث اول ـ محدودیت منابع. 40
- مبحث دوم ـ مبتنی بودن بر انگیزه 41
- مبحث سوم ـ فرض عقلانیت اقتصادی.. 41
- مبحث چهارم ـ آینده محوری.. 42
- گفتار پنجم ـ نتایج تحلیل اقتصادی حقوق.. 43
- گفتار ششم ـ تحلیل اقتصادی نهاد حق اختراع.. 45
- گفتارهفتم ـ پاسخ برخی اشکالات… 47
- فصل دوم: نگاه اقتصادی (ابزاری) از منظر حقوق اسلامی.. 48
- گفتار اول ـ روش شناسی.. 48
- گفتار دوم ـ ظرفیتهای فقه در پذیرش نهاد حق اختراع.. 50
پیشگفتار
بیان مسئله
با توجه به اهمیت محوری برخی فناوریها از جمله زیستفناوری در پیشرفت و توسعه کشور همان طور که در اسناد بالادستی و چشم اندازها بیان شده است، فراهم کردن سازوکارهای حقوقی و قانونی منجر به رشد این علم، بستری است ضروری که نیل به اهداف تعیین شده، بدون وجود آن میسر نخواهد بود. یکی از این سازوکارهای ضروری، نظام حق اختراع است.
زیستفناوری یکی از فناوریهای نو[1] است که به علت ارزش افزوده بالا مورد توجه کشورهای پیشرفته و در حال توسعه جهان قرار گرفته است. مطابق اهداف و چشم اندازهای مربوط به رشد علمی کشور ما نیز، زیستفناوری یکی از فناوریهای کلیدی در جهت توسعه کشور دانسته شده است. سرمایهگذاری کلان، نیروی انسانی متخصص و بسترهای حقوقی و حمایتی، زیرساختهای ضروری برای دستیابی به جایگاه مطلوب در این فناوری است. از این میان، خوشبختانه نیروی انسانی متخصص فراهم است و با سرمایهگذاریهای دولت، قدمهای اولیه و اساسی برداشته شده است. با این حال، زمینههای حقوقی لازم برای توسعه این علوم فراهم نشده و علم حقوق نتوانسته است به موازات پیشرفتهادر علوم و بالتبع ایجاد نیازهای جدید، به حل مسائل حقوقی و ارائه راهحلهای کاربردی چون دکترینها و قوانین متناسب با هر مورد بپردازد؛ ضمن آنکه به عقیده متخصصان این صنعت در کشور ما سرمایهگذاریهاو سیاستگذاریها در این زمینه با ضعف اساسی روبرو است و این امر موجب شده کشور از قطار رشد زیستفناوری در سایر کشورهای در حال توسعه جا بماند.
سردرگمی مسئولان و برخی کارشناسان مرتبط با زیستفناوری در درک ضرورت حمایت از نوآوریهای زیستفناوری و بعضاً مخالفتهای شدید با توسعه این فناوری از جانب آنان از دلایل عمده عقبماندگی کشور و کندی پیشرفت در این حوزه است. مهمترین علت تشتت در تصمیمگیری و سیاستگذاریها عدم آشنایی افراد با مبنای حمایت به دلیل فقر پژوهشهای بنیادی به نظر میرسد. اگرچه در زمینه پژوهشهای کاربردی این حوزه نیز فقر زیادی وجود دارد که از آن جمله میتوان به عدم دسترسی به آمارهای مختلف مرتبط با صنعت زیستفناوری کشور اشاره کرد، اما مشخص کردن مبنای حمایت اولین و مهمترین قدم برای سیاستگذاری و تصمیمگیری صحیح است. از این جهت هدف اصلی این پژوهش تحلیل و به دست دادن مبنای حمایتی مناسب شرایط کشور و نظام حمایتی کشور است.
پیشینه پژوهش
بدون فراهم بودن بسترهای حقوقی لازم، نیل به اهداف توسعه زیستفناوری میسر نخواهد بود و در این صورت در همان قدمهای اولیه و اساسی باقی خواهیم ماند. مقدمه این مهم آن است که ابتدا در پژوهشهای دانشگاهی، مبنای حمایتی و ظرافتهای حقوقی یک نظام حمایتی مناسب به تفصیل تحلیل و تبیین شده باشد. اما همان طور که اشاره کردیم، تا جایی که تلاش نگارنده نشان میدهد پژوهش قابل ذکری درباره مبنای حمایتی در حوزه زیستفناوری انجام نشده است. اندک رسالهها و کتب مرتبط با موضوع نیز به ترجمه و گردآوری آن هم درباره شرایط نظامهای حمایتی اکتفا کرده و ذکری از مبانی به میان نیاوردهاند. اگرچه تکرار پژوهش در موضوع واحد نیزهنگامی که محققیمسئلهای را با فرضیهیا مبانی دیگر مورد تأمل قرار میدهد، یا اصولاً به علت ضعف در مبانی و فرضیههای پژوهش قبل آن را تکرار میکند و یا همان فرضیه را در شرایط نوین مثلاً با توجه به حوزه جغرافیایی جدید و مانند آن مطالعه میکند، میتواند به تولید علم بیانجامد.
در پژوهشهای مرتبط با حقوق زیستفناوری، صرفاً ترجمه و ذکر یک سری خطرات ادعایی دیده میشود که از طرفی نتوانستهاند خطرات ادعایی این فناوری را به جهت تخصصی بودن آن، به طور علمی بررسی کنند و از طرف دیگر مبانیحقوق بومی، شرایط داخلی و منافع ملی را در نظر نگرفتهاند. این پژوهشها اغلب با گردآوری مخالفتها و موانع حمایت از نوآوریهای زیستفناوری، دیدگاهی منفی راجع به سودمندی این فناوری اتخاذ و القاء میکنند. حتی کتابی که به عنوان بررسی جنبههای اخلاقی و حقوقی بیوتکنولوژی توسط ریاست سابق پژوهشگاه مهندسی ژنتیک و زیستفناوری تدوین شده است،[2] تحت تأثیر همین پژوهشهای ضعیف حقوقی، ارائه کننده دیدگاهی منفی نسبت به حمایت از نوآوریهای راجع به زیستفناوری است. در فضای حاصل، تصمیمسازی ناشی از این منابع برای نهادهای مسئول و قانونگذاری، آنها را به مسیر درستی رهنمون نمیسازد.
دیدگاههای مخالف حمایت، اغلب گردآوری و ترجمه صرف برخی منابع غیرعلمی غربی و نیز مواضع گروههایی از کشورهای جهان سوم است که خود از برخوردهای دوگانه و بیمبنا ناشی شدهاند. این موارد متأسفانه بدون اینکه به وجود هر گونه پشتوانه فنی برای آن توجهی شود، و بدون تحلیل و بررسی دقیق مبنای آن و سپردن آن به محک مبانی بومی حقوقی و فقهی و مصالح کشور با اکتفا به کلیگویی و نقل قول دیگران ترجمه شده و بیشتر جنبه شعاری یافته است. مخالفتهایی که بعضاً رد آنها به طور علمی ثابت شده و برخی دیگر که جنبه سیاسی داشته تاریخ مصرف گذشته است و مدتی است مطرح نمیشود. این شیوه به ویژه در پایاننامه «درآمدی بر حمایت از اختراعات بیوتکنولوژی»[3] دیده میشود. در پایاننامه «بررسی نظام بینالمللی حقوق مالکیت فکری در ارتباط با علم بیوتکنولوژی»[4] نیز به رد کارایی نظام حق اختراع در حوزه زیستفناوری پرداخته شده و تدوین نظام خاص پیشنهاد داده شده است.[5] برخی پایاننامهها[6] نیز به تبیین نظام حمایتی موجود در قوانین و معاهداتپرداختهو توجهی به مبانی نداشته است. رساله دکتری «حمایت از ابداعات دارویی و الحاق به سازمان تجارت جهانی» که به صورت کتاب منتشر شده است[7] در بخشی به طور مفصل به مبانی حمایت از ابداعات دارویی پرداخته که مورد استفاده نوشتار حاضر نیز قرار گرفته است.
رساله آقای سهیل جدی با موضوع اختراعات زیستفناوری هم در بخش عمدهای سعی کرده است مخالفتها و مشکلات حمایت از اختراعات زیستفناوری را بررسی کند، اما به آفت مذکور در بالا دچار شده و نتوانسته است جمع بندی درستی در این باره ارائه کند. ضعف مطالعات تخصصی در موضوع مالکیت فکری از کاستیهای این رساله است و حتی در مواردی اصطلاحات حقوقی در معنای درست به کار نرفته است.[8]
در آثار قبلی، علاوه بر اینکه اکتفا به ترجمه و گردآوری نظریهها بدون تطبیق بر مبانی حقوقی داخلی ضعف علمی را به دنبال داشته، عدم توجه به وضعیت اقتصادی و سیاسی کشور خواستگاه نظریههای مطرح شده در منابع تحقیق و سپس کشورمان نتیجه گیریها را از واقعیت منحرف کرده است. چه آنکه در بسیاری موارد، رویکرد سیاسی محوریت منافع ملی، صاحب نظری را به موضعگیری و مخالفت شدید با ثبت اختراعات زیستفناوری و سعی در جمع آوری ادله علمی و غیرعلمیدیگر میکشاند. در این موارد نمیتوان همه ادله مطرح شده را به عنوان دلیل علمی نگریست. از این رو بررسی دقیق و موشکافانه مبانی و ادله ضمن تطبیق بر مبانی بومی حقوق ایران ضروری است.
[1] High-tech.
[2]محمدحسین صنعتی و همکاران، تبیین بینشهای اخلاقی و حقوقی در زیستفناوری، تهران: مرکز ملی تحقیقات مهندسی ژنتیک و تکنولوژی زیستی، 1381.
[3]حسن ذاکریان، درآمدی بر حمایت از اختراعات بیوتکنولوژی در حقوق مالکیتهای معنوی، تهران: میرعماد، 1382.
[4]حجت خادمی، بررسی نظام بین المللی حقوق مالکیت فکری در ارتباط با علم بیوتکنولوژی، رساله کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی، 1382، شماره 63278.
[5]مؤلف این رساله در مقام کارشناس وزارت کشاورزی طی نامهای به کمیسیون حقوقی مجلس سعی کرد این دیدگاه خود را جهت لحاظ در قانون جدید حمایت از اختراعات و طرحهای صنعتی و علائم تجاری مصوب 1388 منتقل کند. متأسفانه نتیجه آن بود که متخصصان زیستفناوری کشورمان از حمایتهای پرمنفعت نظام حق اختراع محروم شدند و نظام جایگزینی نیز پیش بینی نشد.
[6]یوسف قاسمی، حمایت از اختراعات زیست فناوری در حقوق مالکیت فکری، رساله کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی، 1383، شماره 64238.
[7]محسن صادقی، حمایت از ابداعات دارویی و الحاق به سازمان تجارت جهانی، تهران: بنیاد حقوقی میزان، 1387، صص 101 ـ 300.
[8]به طور مثال مؤلف از وجود قانون گونههای گیاهی در ایران بیخبر است و تصویب آن را توصیه میکند. در مورد دیگر، استثنای گونههای گیاهی در اتحادیه اروپایی و حمایت از آنها تحت نظام خاص را در کشورهای اتحادیه به عنوان تعارض قوانین بررسی میکند و به دنبال حل تعارض بر میآید.
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.