پایان نامه اوراق قرضه اسلامی صکوک
مقدمه :
مطمئناً ایجاد یک جامعه ایده آل اسلامی یکی از آرزوهای هر مسلمانی است؛ ایجاد جامعه ای که از همه ی ابعاد علمی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و غیره دقیقاً مطابق با اصول و قواعد اسلامی بوده و در آن عدالت اسلامی بین اقشار مختلف جامعه کاملاً برقرار باشد؛ که یکی از مهمترین ابعاد عدالت گستری بعد اقتصادی آن است که حتی می تواند بسیاری از ابعاد دیگر را تحت پوشش قرار دهد.
ایجاد یک اقصاد اسلامی که از آن می توان به عنوان مکتب اقتصاد اسلامی نام برد شباهت هایی با نظام سوسیالیستی دارد ولی یک تفاوت بنیادی با این گونه مکاتب دارد و آن این است که به جای حذف مالکیت، مالکیت ( منظور عمدتاً بنگاه های اقتصادی است ) به شکل متوازن و سهمی بین اقشار مختلف جامعه تقسیم شود و یک نظام سهامی به وجود آید که در این ساختار بانک ها و بورس نقش بسزایی را ایفا می کنند.
بنابراین گسترش و اسلامی سازی بانک ها و بازار بورس از اقداماتی است که باید در هر جامعه اسلامی انجام شود تا درآمد های حاصله از نظر شرع مقدس حلال باشد. براي اينكه يك محصول مالي يا بانكي، در زمره محصولات مالي و بانكي اسلامي قرار گيرد، بايستي دو شرط اصلي را محقق سازد: اولاً نبايد متضمن دريافت يا پرداخت ربا باشد و ثانياً نبايد از سرمايههاي جمع آوري شده به واسطه آن در فعاليت هاي حرام مانند خريد و فروش الكل، گوشت خوك و يا قمار بازي استفاده شود. یکی از ابزار هایی که دو شرط فوق به ویژه شرط اول را محقق می سازد و استفاده از آن حتی در کشور های غیر اسلامی رو به افزایش است، اوراق قرضه اسلامی (صکوک) می باشد.
فصل اول:
مفهوم صکوک
1-1) تعریف صکوک
كلمه صك كه جمع آن صكوك (SUKUK) ميباشد يك واژه فارسي از چك است و چون در حرف عربي ( چ) وجود ندارد حرف(ص) جايگزين آن شده است و به معناي گواهي مالي، تأييد و يا مهر و موم شده ميباشد. دایره المعارف «قاموس عام لکل فن و مطلب» در مورد واژه صکوک چنین بیان میکند: «صک به معنای سند و سفتچه(سفته) است و معرب واژه چک در فارسی است. اعراب این واژه (صکوک) را توسعه دادند و آن را بر کلیه انواع حوالجات و تعهدات بکار بردند. آنها این واژه را بر کتاب به صورت عام و بر سند اقرار به مال بهصورت خاص اطلاق کردند. در عرف عرب این واژه، حواله، انواع سفته، سند و هرآنچه که تعهد یا اقراری از آن ایفاد شود را شامل میشود. واژههای صک الوکاله به معنای وکالت نامه و صک الکفاله به معنای کفالتنامه نیز در زبان عربی رواج یافته است.» صكوك به طور معمول به عنوان (اوراق قرضه اسلامي) يا همان ابزارهاي مالي اسلاميتعريف ميشود. صكوك اوراق بهاداري است كه براساس يكي از معاملات مشروع طراحي شده است و نوعي ابزار مالي با پشتوانه ترازنامه و داراييهاي فيزيكي است كه در دهههاي اخير مورد توجه قرار گرفته است.صكوك در هر عقدي تعريف خاصي دارد.
صكوك يك نوع دارايي مطمئن و ايمن به حساب ميآيد و در زمره اوراق بهادار تضميني و قابل معامله طبقه بندي ميشود؛صكوك ابزاري است كه براي تأمين نيازهاي مالي شركتها و موسسات از طريق جذب سرمايههاي سرگردان افراد در بازار، بهكار گرفته ميشود .
ابزار مالي صكوك منابع مالي متنوعي را براي توسعه بازار و مديريت نقدينگي بنگاههاي اقتصادي اسلاميفراهم ميكند و جبران كسري بودجه دولت، اعمال سياستهاي مالي و پولي و افزايش نقدينگي از مهمترين تأثيرات اين ابزار مالي در بازار خواهد بود.
اوراق بهادار اسلامی یا صکوک گواهی هایی با ارزش اسلامی یکسان هستند که بعد از عملیات پذیره نویسی، نشان می دهند که خریدار مبلغ اسمی آن را به ناشر پرداخت است و دارنده ی آن، مالک یک یا مجموعه ای از دارایی ها و منافع حاصل از آن ها است
1-2) تاریخچه صکوک
ایده اولیه انتشار اوراق قرضه اسلامی به دهه 1980 بر می گردد. در آن زمان تلاشها ی زبادی توسط بانک های اسلامی جهت غلبه بر مساله نقدینگی صورت گرفت. در جولای 1983بانک مرکزی مالزی به عنوان پیشگام در این زمینه، از اوراق بهادار دولتی یا اسناد خزانه که بهره پرداخت میکردند استفاده نکرد و به جای آن از اوراق بدون بهره به نام گواهی سرمایهگذاری دولتی استفاده نمود. این اوراق نرخ بهره از پیش تعیین شده نداشتند، بلکه نرخ بازدهی آنها توسط دولت و به تشخیص آن اعلام میشد. نرخ سود از رابطة ثابتی تبعیت نمی کرد و بر ملاحظات کیفی طرح تاکید بیشتر می شد. برای تعیین نرخ بازدهی، معیارهای مختلفی مانند شرایط کلان اقتصادی، نرخ تورم و نرخ بازدهی سایر اوراق بهادار مشابه مورد توجه قرار داشت؛ بدین ترتیب شبه ربوی بودن سود به ظاهر بر طرف می شد و افراد مسلمان اقدام به خرید این اوراق می نمودند.
در دهه 1990 همزمان با گسترش ساختارهای مختلف معاملات مالی توسط بانکهای اسلامی ایده استفاده از ابزراهای مالی اسلامی نیز تشدید شد. بدنبال آن متخصصان مالی در کنار علمای دینی اقدام به مطالعه راهکارهای مناسب نمودند. ایدة انتشار صکوک اجاره برای نخستین بار توسط منذر کهف در مقالة معروف وی با عنوان استفاده از اوراق اجاره دارایی برای پوشش شکاف بودجه در سال 1997 مطرح شد و پس از بررسی جزییات عملیات انتشار آن آغاز شد. اولين ناشر اوراق صكوك Guthrie Berhad در مالزي بوده كه بزرگترين شركت هلدينگ در حوزه مديريت نخلستانها در دنيا است. پس از استقبال سرمايهگذاران در سراسر جهان از اوراق صكوك، سازمان بورس و اوراق بهادار ايران نيز مطالعاتي را به منظور استفاده از اين ابزار مالي آغاز كرد و در نهايت در اواخر سال 1386 مصوبه ابزار مالي اوراق «صكوك اجاره» و ضوابط آن توسط شوراي عالي بورس به تصويب رسيد. بر اساس اين مصوبه تعاريف، اركان و ضوابط انتشار اوراق صكوك اجاره مشخص شده است.
(نمودار 1-1) نمودار روند رو به رشد انتشار اوراق صکوک
1-3 ) سیستم انتشار اوراق صکوک
شركتي كه در نظر دارد اوراق بهادار صكوك منتشر كند. ابتدا يك شخصيت حقوقي ايجاد ميكند و بخشي از داراييهاي خود را در آن شخصيت حقوقي قرار ميدهد. به اين ترتيب يك بانك سرمايهگذاري با انعقاد قراردادي اقدام به انتشار اوراق صكوك در بازار ميكند و پول فروش آن را در اختيار شخصيت حقوقي قرار ميدهد. اين شخصيت حقوقي با افتتاح حسابي در يك بانك نقش حسابدار و خزانهدار را به آن بانك محول ميكند كه وظيفه دارد سود سرمايهگذاري خريد اوراق صكوك را به حساب خريداران اوراق واريز كند. چنانچه انتشار اوراق صكوك بينالمللي باشد دارا بودن رتبه اعتبار الزامي است كه اين رتبهبندي توسط شركتهايي مانند Moody,s، S&P و Fitch انجام ميشود. شخصيت حقوقي ايجاد شده كه داراي عمري حداكثر 7 ساله است حتما بايد در منطقه آزاد مالياتش ثبت شود تا در تبادل اوراق هزينه گزافي براي ماليات پرداخت نكند و سود بيشتري نصيب خريداران اوراق شود. شركت حقوقي پس از سررسيد اوراق صكوك منحل ميشود و شركت مادر يا همان هلدرها اعلام ميكنند افراد به جاي اينكه اصل پول خود را بگيرند ميتوانند داراي سهام شوند. براي آنكه هلدرها در شخصيت حقوقي تاسيس شده به منظور انتشار اوراق صكوك حرفي براي گفتن داشته باشند، يك سهامدار طلايي محسوب ميشوند. نکته قابل توجه این است که عامل پرداخت سود خریداران اوراق را می پردازد. به ساده ترین بیان روش کار بدین صورت است که ابتدا بانی توسط واسط ایجاد یا انتخاب می شود. در ادامه واسط امین را مشخص نموده و دارایی ارزش گذاری می شود.در مرحله بعد موسسه رتبه بندی اعتباری اوراق صکوکی که قرار است رتبه بند ی شود را رتبه بندی اعتباری می کند. واسط شرکت تامین سرمایه را مشخص می کند. سپس واسط امیدنامه اوراق را تهیه نموده و از طریق شرکت تامین سرمایه اقدام به پذیره نویسی صکوک می نماید. شرکت تامین کننده سرمایه با توجه به نوع دارایی اقدام به انتشار صکوک می کند.در شکل زیر فرایند انتشار صکوک نشان داده شده است:
شرکت مادر (فروشنده) |
بانک سرمایه گذاری |
شخصیت حقوقی (ثبت در منطقه آزاد مالیاتی) خریدار
|
نقدی
شرکت رتبه بندی اعتبار
(شرکت اعتبار دهنده) |
عامل پرداخت
(بانک عامل) |
فروش و انتشار
اوراق بهادار صکوک |
نقدی
نقدی
(شکل 1-1) نمای شماتیک سیستم انتشار اوراق صکوک
آنچه از شکل فوق پیداست انتشار اوراق صکوک نیازمند پنج عنصر زیر است :
- بانی : منظور هر شخصیت حقوقی است که به منظور تامین مالی، اقدام به فروش داراییهای خود به واسط نموده و مجددا به منظور انتفاع از داراییها اقدام به اجاره آنها از واسط مینماید.
- واسط : واسط معمولا یک شرکت سهامی خاص یا با مسئولیت محدود است که به منظور خاص ( انتشار اوراق ) تاسیس می شود. واسط ممکن است از نظر زمانی به صورت محدود یا نامحدود باشد. این شرکت معمولا توسط بانی و به منظور کاهش هزینه های تامین مالی تاسیس می شود. البته در کشورهای پیشرفته که میزان اوراق منتشره زیاد است معمولا چنین شرکت هایی صرفا به عنوان واسط تاسیس می شوند. وظیفه اصلی واسط انتشار اوراق صکوک می باشد. از نظر حقوقی واسط به عنوان حق العمل کار یا وکیل می تواند اقدام به فعالیت نماید.
- سرمایه گذاران : منظور صاحبان اوراق میباشد.
- امین : منظور نهادی است که حافظ منافع سرمایهگذاران است و وظیفه بررسی وثائق و ضمانتهای لازم جهت انتشار اوراق را بر عهده داشته و بر کل فرآیند صکوک اجاره نظارت کامل دارد.
- موسسه اعتبار دهنده : موسسه ای است که اقدام به رتبهبندی اعتباری صکوک اجاره می نماید.
1-4) انواع اوراق صکوک
به طور کلی میتوان اوراق صکوک را به دو دسته اوراق صکوک دولتی و اوراق صکوک شرکتی تقسیم کرد ولی در استاندارد شريعت شماره 17 سازمان حسابرسي و بازرسي نهادهاي مالي اسلاميانواع مختلف صكوك سرمايه گذاري به اين شرح ارايه شده است :
1-4-1) اوراق اجاره
اوراق اجاره اوراق بهاداري است كه دارنده آن مالك بخشي از دارايي است كه براساس قرارداد اجاره واگذار شده است. در بين انواع صكوك، اوراق اجاره يك محصول متمايز به شمار ميرود كه جايگاه خوبي در بين سرمايه گذاران مسلمان نسبت به ساير اوراق پيدا نموده است و ناشران نيز صكوك اجاره را روش مناسبي براي تجهيز منابع ميدانند. روش كار در اوراق اجاره به اين صورت است كه يك موسسه مالي با انتشار اوراق اجاره منابع مورد نياز را جمع آوري ميكند ، سپس با استفاده ازآن منابع، كالاهاي سرمايهاي و مصرفي با دوام مورد نياز دولت، بنگاهها، موسسه ها و اشخاص حقيقي و حقوقي را خريداري كرده و به آنان اجاره ميدهد، از آنجايي كه كالاهاي ذكر شده با استفاده از منابع صاحبان اوراق خريداري ميشود آنان مالك كالاها بوده و به تبع آن مالك اجاره بها نيز خواهند بود. اوراق بهادار اجاره به طور عمده به دو نوع تقسيم ميشوند:
الف- اوراق اجاره عادی
در اين اوراق ، موسسه مالي كالاهاي سرمايهاي و مصرفي با دوام را متناسب با عمر مفيد آنها براي مدت زمان مشخص به متقاضيان اجاره ميدهد و در پايان قرارداد كالاي ذكر شده را تحويل گرفته، در بازار كالاهاي مستهلك به فروش ميرساند و قيمت حاصل از فروش را به خريد كالاهاي جديد اختصاص ميدهد و يا به حساب صاحبان اوراق منظور ميدارد.
ویژگی های زیر را می توان برای اوراق اجاره عادی بر شمرد:
- اوراق اجاره عادي ميتواند براي يك كالاي سرمايهاي خاص، براي تركيبي از انواع كالاهاي سرمايهاي براي يك دوره زماني مشخص و يا به صورت هميشگي (دائمي) طراحي شود.
- به مقتضاي عقد اجاره، هزينههاي حفظ و نگهداري و ترميم و بازسازي اموال اجاره داده شده به عهده موجر(موسسه مالي) است .
- اجاره بهاي كالاهاي اجاره داده شده به گونهاي تعيين ميشود كه افزون بر پوشش هزينههاي حفظ و نگهداري ، بيمه و ما به التفاوت قيمت خريد و قيمت مستهلك اموال و حق الوكاله موسسه مالي، سود خالصي را براي صاحبان اوراق به همراه داشته باشد.
ب – اوراق اجاره به شرط تملیک
در اين روش موسسه مالي با استفاده از منابع حاصل از واگذاري اوراق اجاره، كالا يا كالاهاي سرمايهاي و مصرفي با دوام را خريداري و به صورت اجاره به شرط تمليك به متقاضيان واگذار ميكند. به اين بيان كه مستأجر با پرداخت آخرين اجاره بها، مالك عين مستأجره ميشود.
ویژگی های خاص این نوع از اوراق را نیز می توان به شرح زیر بیان کرد:
- اوراق اجاره به شرط تمليك نيز ميتواند به سه صورت طراحي شود، اجاره يك كالاي خاص، اجاره تركيبي از كالاها براي يك دوره زماني مشخص و اجاره تركيبي از كالاها به صورت مستمر و دايمي.
- همانند اوراق اجاره عادي در اوراق اجاره به شرط تمليك نيز موسسه مالي ميتواند بخشي از هزينههاي حفظ و نگهداري عين مستأجره در طول مدت اجاره را به صورت شرط ضمن عقد به مستأجر منتقل نمايد و بخشي ديگر را از طريق بيمه پوشش دهد.
- اجاره بهاي كالاهاي اجاره داده شده به روش اجاره به شرط تمليك به صورتي تعيين ميشود كه افزون بر پوشش قيمت خريد كالا، هزينههاي حفظ و نگهداري و حق الوكاله موسسه شامل سود خالصي براي صاحبان اوراق باشد نرخ اين سود در بلندمدت نميتواند كمتر از نرخ سود ابزارهاي مالي مشابه باشد.
1-4-2) اوراق مرابحه
از آنجا كه اوراق مرابحه انواع مختلف دارد، نميتوان تعريف جامعي از اين اوراق ارائه كرد؛ اما در نگاه عام ميتوان گفت: اوراق مرابحه، اوراق بهاداري هستند كه دارندگان آنها به صورت مشاع مالك دارايي مالي (ديني) هستند كه بر اساس قرارداد مرابحه حاصل شده است. اين اوراق بازدهي ثابت داشته و قابل خريد و فروش در بازار ثانوي ميباشند.
1-4-3) اوراق رهنی
اكثر تسهيلات اعطايي از طرف بانكهاي بدون ربا قابل تبديل به اوراق بهادار هستند لیكن از اين ميان تسهيلات فروش اقساطي و اجاره به شرط تمليك به دلايل زير از اولويت برخوردارند: اين تسهيلات داراي بازدهي ثابت و معين هستند و براي افراد ريسكگريز و براي تبديل كردن داراييهاي بانكي به اوراق بهادار شروع مناسبي به حساب ميآيند.در اين تسهيلات يا دارايي تا پرداخت آخرين اجاره بها در مالكيت بانك ميماند يا بانك ميتواند معادل آن را به عنوان رهن دريافت نمايد، بنابراين، اين تسهيلات از كمترين ريسك برخوردارند. اين تسهيلات داراي زمانبندي كاملا معلوم بوده بانكها ميتوانند متناسب با شرايط بازار، بستههاي مناسب تسهيلات را از جهت سررسيد انتخاب و به بازار عرضه كنند.
1-4-4) اوراق استصناع
وزارتخانهها، شهرداريها، شركتهاي دولتي و خصوصي كه درصدد احداث يا توسعه پروژه خاصي چون احداث مسكن به صورت انبوه هستند و اعتبار مالي لازم براي انجام آن را به صورت نقد ندارند، ميتوانند با استفاده از اوراق بهادار استصناع، به احداث پروژه اقدام كنند و قيمت آن را طبق زمانبندي معيني از محل بودجه سالانه يا از طريق واگذاري واحدهاي ساخته شده به تدريج بپردازند.
قرارداد استصناع به معناي سفارش ساخت است و در اصطلاح فقهي و حقوقي، قراردادي «صنع» است كه به موجب آن يكي از طرفين قرارداد، در مقابل مبلغي معين، ساخت و تحويل كالا يا طرح مشخصي را در زمان معين نسبت به طرف ديگر به عهده ميگيرد.
1-4-5) صکوک مشارکت
یکی از مهمترین انواع صکوک معرفی شده صکوک مشارکت می باشد. صکوک مشارکت در حقیقت اوراق بهاداری است که دارنده آن به صورت مشاع، مالک بخشی از منافعی است که ناشی از اجرای یک طرح یا پروژه سرمایه گذاری است. مدت قرارداد مشارکت مشخص است و می توان سود اوراق را در ابتدای دوره، انتهای دوره، با سررسیدهای ماهانه، فصلی یا سالانه پرداخت کرد. از آنجا که صکوک مشارکت اوراق بهاداری است که بیانگر مالکیت مشاع فرد است، میتوان آن را در بازار ثانویه و به قیمتی که توسط عوامل بازار تعیین میشود، معامله کرد. این نوع صکوک نیز همانند برخی از ابزارهای مالی در برخی از کشورهای اسلامی به مرحله اجرا رسیده و چند سالی است مورد استفاده قرار میگیرد. ایران و سودان از پیشگامان انتشار اینگونه اوراق بوده اند. در ایران، قانون حاکم بر این اوراق قانون اوراق مشارکت مصوب 1376 می باشد. ماده 2 قانون اوراق مشارکت این اوراق را به صورت زیر تعریف نموده است: اوراق مشارکت (صکوک مشارکت) اوراق بهادار با نام یا بی نامی است که به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین منتشر میشود و به سرمایه گذارانی که قصد مشارکت در طرحهای سودآور تولیدی، ساختمانی و خدماتی را دارند واگذار می گردد. دارندگان این اوراق به نسبت قیمت اسمی و مدت زمان مشارکت، در سود حاصل از اجرای طرح مربوط شریک خواهند بود. همچنین استاندارد شماره 18 AAOFIF صکوک مشارکت را بدین صورت تعریف نموده است: صکوک مشارکت، اسناد و گواهیهای دارای ارزش یکسان هستند که بر اساس عقد مشارکت ایجاد شده اند و در آن یکی از طرفین یا شخص ثالثی مدیریت عملیات را بر عهده میگیرد. در اوراق مشارکت، ناشر بخشی از سرمایه مورد نیاز را خود تهیه نموده و بخش دیگر را از طریق انتشار اوراق مشارکت تأمین میکند. در واقع دارندگان اوراق مشارکت به صورت مشاع و به تناسب سرمایه آورده شده با ناشر در یک فعالیت اقتصادی وارد شده و در سود حاصل نیز شریک می شوند. دارندگان صکوک به میزان سهم خود از مشارکت، مالک طرح یا داراییهای آن میشوند. از آنجا که امکان عملی جهت مدیریت پروژه یا طرح توسط دارندگان اوراق وجود ندارد لذا ناشر یا هر شخص دیگری که وی معرفی نماید به عنوان وکیل صاحبان اوراق مشارکت مدیریت طرح را بر عهده خواهد داشت. بنابراین، اوراق مشارکت سندی است گویای مالکیت دارنده آن، نسبت به بخشی از یک دارایی حقیقی که متعلق به دولت، شرکتهای تعاونی یا خصوصی است و تا سررسید اوراق، هر نوع تغییر قیمت دارایی متوجه صاحب اوراق مشارکت خواهد بود.
1-4-6) اوراق مضاربه
اوراق مضاربه اوراق بهاداري است كه براساس عقد مضاربه طراحي ميشود. ناشر اوراق مضاربه با واگذاري اوراق، وجوه متقاضيان اوراق را جمعآوري كرده به عنوان مضاربه در اختيار باني قرار ميدهد، باني در فعاليت اقتصادي سودآور (بازرگاني) به كار ميگيرد و در پايان هر معامله يا پايان هر دوره مالي سود حاصله را براساس نسبتهايي كه روي اوراق نوشته شده، ميان خود و صاحبان اوراق تقسيم ميكند. دارندگان اوراق نقش مالك و باني نقش عامل قرارداد مضاربه را دارند. اوراق مضاربه را ميتوان با كاربريهاي مختلف طراحي كرد.
1-4-7) اوراق جعاله
اوراق جعاله، اوراق مالكيت مشاع دارايي (كار، خدمت يا كالايي) است كه براساس قرارداد جعاله تعهد انجام و تحويل شده است. بعد از پايان عمل (موضوع قرارداد جعاله)، صاحبان اوراق، مالك مشاع نتيجه عمل خواهند بود. نتيجه عمل ممكن است خدمت يا دارايي فيزيكي باشد. اوراق جعاله كاربردهاي متنوع دارد.
1-4-8) اوراق مشتقه
مشتقه ها قراردادی بین دو یا چند طرف است که پرداخت های آن بر اساس موقعیت سنجی تعیین می شود در واقع مشتقه ها ابزار هایی برای کاهش یا انتقال ریسک به شمار می آید برخی از مهمترین گونه های مشتقه ها عبارتند از:
- قرارداد سلف
- قرارداد های آینده
- قرارداد های معاوضه
- قرارداد های اختیار
- و غیره
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.