پایان نامه ارتباطات اجتماعی از منظر قرآن کریم
مقدمه
قرآن ، پيام روشن الهي است كه همه ي انسان ها را به راستي و رستگاري دعوت مي كند.
انسان در قرآن موجودي اجتماعي و مسئول است ؛ موجودي اجتماعي كه بر او فرض شده در همه ابعاد زندگي ، مسائل انساني را كه جايگاه خليفه اللهي او را تثبيت مي كند رعايت كند . شخصيت وي در جامعه شكل مي گيرد و هويت واقعي اش در اجتماع ظهور و بروز مي يابد ، بنابراين قرآن كريم نه تنها به جامعه و اجتماع انساني اهتمام دارد ، بلكه بهترين شكل جامعه و متمدن ترين صورت آن را بيان و معرفي مي كند و به شئون اجتماعي انسان توجهي جدی دارد .
بي ترديد ، انسان نيازمند زندگي گروهي و حيات اجتماعي است ، چون اجتماعي بودن لازم حيات او ست . ممكن است كسي در دير يا صومعه اي زندگي انفرادي داشته باشد ؛ اما چنين زيستي براي وي زندگي انساني يعني حيات مسئولانه نخواهد بود ، زيرا زندگي واقعي انساني آن است كه بكوشد اولاً خود هدايت شود و ثانياً در مقام هدايت ديگران برآيد . اگر از علوم و فنون بهره اي ندارد ، از ديگر همنوان خويش ياد گيرد و چنانچه عالم است ، دانش خويش را به ديگران تعليم دهد و اگر همگان عالم اند ، با تضارب آرا به مقام برتر علمي شان افزوده شود و به فن آوري و ابتكار موفق شوند . چنانكه در حال ضلالت وگمراهی هستند از راهنمايان ، هدايت جويد و در مقام هدايت ، هادي گمراهان گردد . در اين گونه از جوامع انساني ، فرد گوشه گير يافت نمي شود ، چون چنين اموري لازم حيات انساني است ؛ ولي زندگي فرد منزوي ، حيات به معناي مصطلح و واقعي نيست .
قوانین و مقررات قرآن به گونه ای تشریع شده است که می تواند جامعه انسانی را به کمال و سعادت رهنمون سازد و همه افراد جامعه را به فضیلت انسانی ارتقا دهد . روش اجتماعی قرآن همانند شیوه جوامع امروزی بر اساس بهره وری مادی و اجتماعی بر مبنای تقوای الهی است ؛ یعنی در جامعه دینی ، عدالت اجتماعی و شئون عبادی با هم پیوند خورده اند تا روح توحید و وحدانیت را در جامعه احیا کنند . لازمه حیات انسانی ، توجه به فضای جمعی و اجتماعی است ، زیرا ادامه حیات فردی برای او مقدور نبوده و ضرورت یا طبیعت ، وی را به سمت جامعه می کشاند ،از این رو لازمه خلقت آدمی ، ادامه حیات در نظام اجتماعی است .
بر این اساس ، دور از حقیقت و صواب است که گفته شود انسان ذاتاً تمایلی به جمع ندارد و ذات و طبیعت او انفرادی است و برای فرار از این نابسامانی ذاتی ، انسان ها دور هم گرد آمده و جوامعی را با اداره یک قدرت قانونی مرکزی تشکیل می دهند .
بیان مسأله
انسان از بدو خلقت براي آنكه به زندگي و حيات خويش معنا ببخشد ، نيازمند شناخت بوده است و اين شناخت بدون ايجاد ارتباط باخود و پيرامون خود امكان پذير نبوده است به عبارت بهتر ارتباط انسان با خود ، اجتماع ، طبيعت و بالاخره منشاء و مبدأ خلقت ،خداوند متعال عينيت مي يابد ، در پرتو اين شناخت و ارتباط است كه مي تواند بينديشد و به واقعيت هاي هستي دست يابد و بر اين اساس ، نقشي تعيين كننده در رسيدن به كمال و سعادت دارد .
قرآن يگانه معجزه جاويدان پيام آور رحمت و راهنماي انسان از سوي خداوند است . راهنمایی که راه ورسم چگونه زیستن و چگونه تعامل داشتن با دیگران را می آموزد با توجه به شرایط دنیای امروز و ضرورت ارتباط اجتماعی بین انسانها، بهره گیری از قرآن کریم به عنوان منشور هدایت و آگاهی بخشی به توده ها بشریت بسیار اهمیت دارد.
بهتر است براي توصيف نقش هدایت گری قرآن از خودش مدد بگيريم . خداوند متعال در سوره اسراء آیه9 هدف و کارکرد قرآن را اینگونه بیان مي فرمايد :
انّ هذا القرآن يهدي للتي هي اقوم . «قطعاً اين قرآن شما را به استوارترين راه هدايت مي كند .» اسراء /9
از این رو بررسی شرایط ارتباطی مطلوب بین انسان ها از منظر آیات قرآن کریم با تاکید بر مضامین ارتباطی بسیار حایز اهمیت است. و بطور مشخص باید به دنبال پاسخ اين پرسش باشیم كه؛ نگاه قرآن كريم درباره ارتباطات انساني در عرصه اجتماع چيست ؟ براي پاسخ به اين سوال با توجه به آنچه در تقسيم انواع ارتباط انسان با پيرامون بيان گردید ارتباط با خدا ، خود ، محيط زيست (طبيعت) و اجتماع چهار حوزه ارتباطي انسان است .
براي نمونه به برخي از اين نوع ارتباطات كه در تقسيم بندي كلي از آيات قرآن برداشت مي شود اشاره مي كنيم :
1- ارتباط انسان با خدا موضوعاتي مانند : خداشناسي،نياز انسان به خدا ، پرستش
2- ارتباط انسان با خود : خلقت و آفرينش انسان ، از كجا آمده ام ، آمدنم براي چيست ؟ و به كجا مي روم ؟
3- ارتباط با طبيعت : شناخت طبيعت و محيط زيست ، زيباي آفرينش ،تعامل با محيط زيست ، منابع و نعمت هاي خدادادي
4- ارتباط انسان با اجتماع : تعامل و ارتباط بين فردي ، گروهي و اجتماعي ، شناخت افراد جامعه ، ارتباط موثر و سودمند و ارتباط مخرب و مضر و …
آنچه دراین تحقيق مد نظر است ارتباطات از نوع اجتماعي است . كه انسان با ايجاد ارتباطات انساني آن را محقق مي نمايد.
قرآن كريم در آيات متعددي به اين نكته اشاره دارد كه براي انسان نازل شده است و اساساً مخاطب اصلي آن و به عبارت واضح تر تنها مخاطب انسان است. قرآن كتاب هدايت انسانهااست
«هديً للناس»(سوره بقره185) ، «هذا بيان للناس»(سوره آل عمران 138) ، «هذا بصائر للناس»(سوره جاثیه20) و «هذا بلاغ للناس» (سوره ابراهیم52) از جمله عبارات قرآني است كه به اين موضوع تاكيد دارد .
از اين رو ضروري است به ابعاد ارتباطات انساني از منظر كتاب انسان ساز قرآن پرداخته شود . تا از اين رهگذر توشه برگيريم و در مسير زندگي گام برداريم . صداقت ، زيركي و دقت ، احترام متقابل ، مشورت كردن ، كنترل رفتار و عصبانيت ، صلح و دوستي ، اتحاد و همدلي ، ارتباط منافقانه ، ارتباط با خانواده شيوه هاي تربيت فرزند ، تعامل با همسر ، پرهيز از گمان بد يا سوء ظن ، پرهيز از غيبت ، تهمت ، تفرقه افكني و تعاون و همدلي داشتن و… از جمله مواردي هستند كه به عنوان موضوعات ارتباط اجتماعی در قرآن مطرح شده است .
آنگونه که بررسي مي شود اين نوع ارتباطات به دو محور كلي قابل تقسيم هستند . برخي از اين ارتباطات جنبه مثبت و داراي بار ارزشي بوده و در واقع به نوعي هنجارهاي اجتماعي را شكل مي دهند و دسته ديگر جنبه ضد ارزشي و پايه گذار ارتباطات غلط و نابهنجار درجامعه می شوند .
می توان مسئله را این گونه طرح کرد که آیا انسان با طبع اولی خود متمدن است و به دیگران می پیوندند تا از آن ها نفع ببرد و متقابلاً سود رساند؛ یا طبعاً متوحش است و با دیگران می جوشد تا فقط از آنان نفع ببرد و به سخن دیگر ، آیا انسان متمدن بالطبع است یا متوحش و مستخدم بالطبع ؛ رفتار انسان با کدام یک از امور پیوند خورده است .
شایان ذکر است که نظام اجتماعی بر مبنای این امور و رفتارها می تواند متفاوت باشد ، به همین جهت بسیاری از دانشمندان به این فکر افتاده اند که با وضع چه قوانینی می توان سلوک راه کمال را برای انسان رسم کرد ، زیرا با اختلاف مبانی زندگی اجتماعی ، نظام های اجتماعی نیز گوناگون می شوند .
با چنین نگرشی در این تحقیق به « گونه شناسی آیات قرآن کریم از منظر ارتباطات اجتماعی » می پردازیم.اما با توجه کثرت آیات قرآن کریم این تحقیق در محدوه بيست مضمون ارتباطی انجام می گیرد.
ضرورت پژوهش
بشر با کسب اطلاع و ایجاد ارتباط است که می تواند به کشف واقعیت ها و روابط بین پدیده ها دست یابد. انسان در پرتو ارتباط و شناخت می اندیشید و به واقعیت های آفرینش دست می یابد، و بر این اساس نقش تعیین کننده در رسیدن به کمال و سعادت دارد. پر واضح است که یکی از اساسی ترین و استوارترین راه های کسب کمال و خوشبختی و رسیدن به آرامش همراه با بینش، آشنایی با قرآن کریم و بهره گیری از اقیانوس بیکران معارف نورانی آن است.از این رو ضروری است تا به پژوهش درآیات قرآن کریم بپردازیم. این بررسی و مداقه به ما کمک خواهد کرد تا روابط اجتماعی خود را براساس سفارش وتاکیدات قرآن کریم سامان بخشیم.
اهداف پژوهش
هدف اصلی این تحقیق شناسایی و دسته بندی آیات قرآن کریم با رویکرد اجتماعی در محدوده بيست مضمون ارتباطی می باشد. از این رو گونه شناسی آیات قرآن کریم ازمنظر ارتباطات اجتماعی مد نظر است.
اهداف فرعی
– بررسی آیات قرآن کریم از منظر ارتباطات اجتماعی
– استخراج اهّم اصول ارتباطات اجتماعی درآیات قرآن کریم
– شناسایی و دسته بندی بیست مضمون ارتباطی مطروحه در آیات قرآن کریم
– شناسایی ودسته بندی الگوهای ارتباطی بهنجار ونابهنجار در قرآن کریم از قبیل صله رحم، نیکی کردن ، تعاون، دروغ، اختلافات، نفاق و مواردی ازاین دست در محدوده بيست مضمون ارتباطی .
سؤالات تحقیق
1- اصول مفاهیم ارتباطی قرآن کریم در چه مضامینی بیان شده است؟
2- آیا مضامین ارتباطی قرآن کریم در قالب معرفی الگوهای رفتاری مشخص ( اعم از بهنجار و نابهنجار ) بیان شده است؟
3 – آیا مضامین ارتباطی قرآن کریم در قالب بیان غیر مستقیم ( داستان و حکایت و تمثیل ) مطرح شده است؟ و آیا قرآن کریم برای ارائه مضامین ارتباطی از شیوه بیان حکایات، سنت ها و ادیان پیشین استفاده نموده است يا اينكه فقط بيان مستقيم به كار برده است؟
4- برای طرح مضامین ارتباطی و نيز برانگیختن دیدگاه مخاطبان، بیشتر آیات قرآن کریم در قالب تبشیر است یا انذار؟
تعاريف عملياتي و واژه های کليدی
بسياري از واژه ها و اصطلاحاتي كه در اين پژوهش مورد تأكيد هستند، تعاريف و کاربردهاي متکثّر و متفاوتي در اين حوزه دارند.
بنابراين براي هماهنگي و انسجام در ساختار تحقيق, لازم به باز تعريف هستند. از اين رو در اين تحقيق, اصطلاحات زير با اين تعاريف از سوي پژوهشگر مورد استفاده قرار گرفته است .
تعریف و مفهوم اجتماع و جامعه
لفظ «جامعه» ، از لحاظ لغوي ، اسم فاعل مونث از مصدر «جمع» ، به معناي گرد كردن ، فراهم كردن يا آوردن ، و بر هم افزودن است. بنابراين به معناي گردآوردنده ، فراهم كننده يا آورنده ، بر هم افزاينده ، و در برگيرنده خواهد بود . اين واژه عرفاً به معناي «گروه» و علي الخصوص «گروهي از انسان ها» به كار مي رود ، خواه آن گروه از مردم كه دريك روستا، شهر ، استان يا كشور، يا قاره زندگي مي كنند. مثلاً «جامعه ايران» و «جامعه ايراني» ویا «جامعه آفريقا» و «جامعه آفريقايي» و خواه آن گروه از مردم كه داراي يك دين يا مذهب اند. مانند «جامعه مسيحيان» و «جامعه كاتوليكها» و خواه گروهي كه حرفه و شغل واحدي دارند. ازقبیل«جامعه معلمان» و «جامعه ورزشکاران» و خواه بالاخره همه انسان هايي كه بر روي زمين به سر مي برند ، «جامعه بشري» يا «جامعه بشريت» راتشکیل می دهند . به طور كلي ، مي توان گفت كه در هر موردي كه بتوان براي گروهي از مردم «وجه جامع» و «جهت وحدتي» اعتبار كرد اطلاق لفظ «جامعه» بر آن گروه رواست. چه گروه یک مجموعه كوچك باشد و چه گروه انسان هايي كه از بدو خلقت تا كنون پديد آمده اند و از ميان رفته اند،به معاني لغوبي و عرفي «جامعه» محسوب می شوند.
«اجتماع» در اصطلاح جامعه شناسان و فيلسوفان اين فن ، هيئت و تركيبي است از اشخاص موجود ؛ اما جامعه به وضع و حالت انسان ها يا حيواناتي گفته مي شود كه بر پايه قانوني مشترك زندگي كنند .
لوكرس مي گويد كه جامعه يك ابداع انساني است و هابز معتقد است كه جامعه نتيجه قراردادي است كه بر اثر جنگ دائمي پديد آمده است . خواجه نصير طوسي در تعريف جامعه مي گويد كه چون هر مركبي حكمي و خاصيتي و هيئتي دارد كه بدان متخصص و متفرد مي گردد و اجزايش با او در آن مشاركت ندارند ، جمع اشخاص انساني نيز از روي تاليف و تركيب ، حكمي و هيئتي و خاصيتي دارد ؛ به خلاف آنچه در هر شخص موجود است و چون افعال ارادي انسان به خير و شر قسمت مي شود ، به تبع آن ، جوامع انساني به دو قسمت مي گردد .(جامعه در قرآن، جوادی آملی)
با توجه به تبيين معناي جامعه و اجتماع تا اندازه اي روشن شد كه اين دو اصطلاح مفهوم واحدي ندارند . هر چند در عرف عام بنا به تسامح ، تفاوتي ميان آن دو نیست و در بسياري از موارد به گفتار و نوشتار ، آن دو را به جاي هم به كار مي برند ؛ اما با دقت علمي بايد ميان آنها فرق هايي قایل شد .
تعریف و مفهوم ارتباط
براي ارتباط تعاريف زيادي كتاب هاي مختلف آمده است كه به برخي از آنان اشاره مي گردد . شايد «ارسطو فيلسوف يوناني ، اولين انديشمندي است باشد كه 2300 سال پيش نخستين بار در زمينه ارتباط سخن گفت » او در كتاب مطالعه معاني بيان كه معمولاً آن را مترادف ارتباط مي دانند. در تعريف ارتباط مي نويسد :
ارتباط عبارت است از جست و جو براي دست يافتن به كليه وسايل و امكانات موجود براي ترغيب و امتناع ديگران .» (ارتباط شناسي ، مهدي محسنيان راد)
شايد بسياري از تعاريف كه براي ارتباط ارائه شده تا حدودي از تعريف ارسطو سرچشمه گرفته باشد ، تعريف ديگر از ارتباط است كه توسط ويلبر شرام در كتاب فراگرد و تاثير ارتباط جمعي مي گويد :
در فراگرد ارتباط به طور كلي ما مي خواهيم با گيرنده پيام خود در يك مورد و مسئله معين همانندي (اشتراك فكر) ايجاد كنيم . (ارتباط شناسي، مهدي محسنيان راد)
گروهي از انديشمندان ارتباط در تعاريفي كه ارائه داده اند ، مسئله ترغيب و امتناع يا همانندي اشتراك فكر را با ابعاد گسترده تر و به صورت تاثير مطرح كرده اند . باتوجه به اين موضع مي توان به تاثير آيات قرآن کریم در امتناع و ترغيب انسان به فرمانبري از خداوند متعال پي برد.
انواع ارتباطات اجتماعي (جامعه شناسي ارتباطات ، دكتر ساروخاني)
1- ارتباط مستقيم : ارتباطي بدون واسطه بين انسان ها و بدون نياز به فرد يا وسايل ارتباط جمعي
2- ارتباط ملي و جهاني : با در نظر گرفتن محدوده ارتباطات (درون مرزي با فراتر از آن)
3- ارتباط احساس برانگيز در فرآيند ارتباط، حالات احساسي گونه منتقل مي شوند و همبستگي اجتماعي و آمادگي رواني مشترك پديد مي آورند.
4- ارتباط معطوف به هدف : نوعي خاص از ارتباط است كه در آن برقرار كننده ارتباط هدف خاصي و از پيش تعيين شده ي را دنبال مي كند.
5- ارتباط بازتابي : در اين نوع ارتباط هدفي از پيش تعيين شده وجود ندارد و فرد يا افراد بدون هيچ آگاهي در جريان ارتباط قرار مي گيرند . از نمونه هاي بارز آن انبوه خلق است .
6- ارتباط اجتماعي : ارتباط بين چند نفر كه نشانه ها يا نمادهايي كه حامل پيام بين آنها وجود دارد.
7- فرا ارتباط : نوعي ارتباط كه قواعد ارتباط يا ارتباط هاي بعدي را مشخص مي كند .
8- ارتباط حركتي : ارتباطي است غير كلامي و از طريق حركات بدني انجام مي شود كه به زبان بدن مشهور است .
انواع ارتباطات انسان (تكامل اجتماعي انسان و كتاب نبوت ، استاد مطهري)
در اين مدل محور اساسي فرد است كه رابطه سه گانه اي دارد .
1- ارتباط با خود : ارتباط فرد با خويشتن كه به حالات روحي و رواني فرد با خود تاكيد دارد .
2- ارتباط با خدا : انسان موجودي است كه بر اساس فطرت و سرشت خود ميل به كمال و قدرت بي انتها دارد . ميل به خدا باوري و پرستش و از عوامل بسيار موثر در چنين ارتباطي است .
3- ارتباط با ديگران : انسان موجودي اجتماعي است و حيات او به ارتباط با ديگران وابسته است آنچه اهميت دارد روابط بين انسان ها چگونه است ؟
انواع ارتباطات ( ارتباطات انساني ، دكتر علي اكبر فرهنگي)
1- ارتباط با خود : هر يك از ما ابتدا با خود ارتباط برقرار مي سازيم و آن عبارت است از اينكه جريان تفهيم و تفاهم را در درون خود انجام مي دهيم ، كه يك نوع ارتباط دروني است . ارتباط با خود در برگيرنده مشكلات دروني ، يا حل تعارضات دروني فرد است .
2- ارتباط با ديگران : فراگرد تفهيم و تفاهم بين يك شخص و انسانهاي ديگر ، حداقل يك نفر ديگر است .
3- ارتباط جمعي يا عمومي : نوعي ارتباط است كه بر اساس آن فرد با تعداد كثيري از انسانهاي ديگر ارتباط بر قرار مي كند .
در مقايسه انواع ارتباطات ارائه شده ، مي بينيم ارتباط فرد با ديگران یا اجتماع پیرامون خود از مشترکات اين مدل ها مي باشد، كه در واقع همان ارتباط اجتماعي فرد به شمار مي رود .
از این رو آنچه دراین تحقيق مد نظر است ارتباطات از نوع اجتماعي است . كه انسان با ايجاد ارتباطات انساني آن را محقق مي نمايد . از اين رو ارتباطات انساني و اجتماعي مورد نظر مي باشد
اساسی ترین، مهم ترین و پایدارترین و ماندگارترین تأثیری که یک فرد می تواند در جامعه ای داشته باشد و به وسیله آن زندگی روانی و انسانی افراد آن جامعه ، نه زندگی زیستی و حیوانی آنان ، را متحول سازد تأثیر در جهانبینی و ارزش گذاری آن جامعه ، یا به تعبیری دیگر تأثیر در باور آن جامعه ، است . تأثیر انبیاء الهی صلوات الله و سلامه علیهم اجمعین در جامعه ها از این نوع بوده است ؛ و جانشینان و پیروان آنان نیز باید فعالیت هایشان را متوجه به این جهت و متمرکز در این کانون کنند .
با چنین نگرشی در این تحقیق به « بررسی آیات قرآن کریم از منظر ارتباطات اجتماعی » می پردازیم. تا از سر چشمه زلال آن کام عطشناک مان را سیراب نماییم. زندگی در سایه قرآن سعادت وسرافرازی را به ارمغان می آورد.
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.