پایان نامه ارتش و دولـت دکتر مصـدق
فهرست محتوا
فهرست مطالب
- چکیده………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 1
- مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 2
- فصل اول – کلیات
- 1-1-بیان مسأله……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 6
- 1-2-سؤالات تحقیق……………………………………………………………………………………………………………………………………. 7
- 1-3- فرضیهها……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 7
- 1-4- پیشینه تحقیق………………………………………………………………………………………………………………………………………. 7
- 1-5- روش کار…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 8
- 1-6- نقد وبررسی منابع………………………………………………………………………………………………………………………………… 8
- 1-6-1- اسناد……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 9
- 1-6-2-روزنامهها و مجلات…………………………………………………………………………………………………………………………. 9
- 1-6-3- خاطرات………………………………………………………………………………………………………………………………………. 11
- 1-6-4- تحقیقات جدید…………………………………………………………………………………………………………………………….. 12
- فصل دوم- نگاهی کوتاه به وضع نیروهای نظامی ایران در اواخر دوره قاجار و دوره پهلوی اول
- 2-1-تأسیس ارتش نوین……………………………………………………………………………………………………………………………. 14
- 2-2- واحدهای نظامی قبل از کودتای 1299………………………………………………………………………………………………… 14
- 2-2-1- ژاندارمری……………………………………………………………………………………………………………………………………. 15
- 2-2-2- بریگاد مرکزی……………………………………………………………………………………………………………………………… 17
- 2-2-3- بریگاد قزاق………………………………………………………………………………………………………………………………….. 17
- 2-2-4- نیروی نظامی بیگانگان…………………………………………………………………………………………………………………… 19
- 2-3- تشکیل قشون متحدالشکل…………………………………………………………………………………………………………………. 22
- 2-3-1- ارتش نوین و دو گرایش در آن……………………………………………………………………………………………………… 24
- 2-3-2- سازمان ستاد و لشکرها…………………………………………………………………………………………………………………… 26
- 2-3-3- تحصیلات و آموزش نظامیان…………………………………………………………………………………………………………. 29
- 2-3-4- نظام وظیفه (سربازگیری)……………………………………………………………………………………………………………….. 30
- 2-3-5- تسلیحات و تجهیزات……………………………………………………………………………………………………………………. 31
- 2-3-6- منابع مالی (بودجه)………………………………………………………………………………………………………………………… 32
- 2-3-7- امنیه…………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 33
- 2-3-8- نظمیه (شهربانی)……………………………………………………………………………………………………………………………. 34
- 2-4- تقویت و توسعه ارتش………………………………………………………………………………………………………………………. 35
- 2-4-1- سازمان ستاد و لشکرها…………………………………………………………………………………………………………………… 36
- 2-4-2-نفرات و بودجه………………………………………………………………………………………………………………………………. 38
- 2-4-3- آموزش و تسلیحات……………………………………………………………………………………………………………………… 39
- 2-4-4- نیروی هوایی………………………………………………………………………………………………………………………………… 40
- 2-4-5- نیروی دریایی……………………………………………………………………………………………………………………………….. 41
- 2-4-6- امنیه…………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 43
- 2-4-7- نظمیه…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 43
- فصل سوم- نظامیان، فترت و احیای دولت مطلقه 1330-1320
- 3-1-تهاجم روس و انگلیس………………………………………………………………………………………………………………………. 46
- 3-1-1- فروپاشی ارتش…………………………………………………………………………………………………………………………….. 48
- 3-1-2- اشغال پایتخت وکناره گیری رضاشاه……………………………………………………………………………………………… 50
- 3-2-بازسازی ارتش…………………………………………………………………………………………………………………………………… 52
- 3-2-1- سازمان لشکرها، ستاد و آموزش……………………………………………………………………………………………………… 53
- 3-2-2- ژاندارمری……………………………………………………………………………………………………………………………………. 54
- 3-2-3- نیروی دریایی و نیروی هوایی………………………………………………………………………………………………………… 55
- 3-2-4- مستشاران آمریکایی در ایران…………………………………………………………………………………………………………. 56
- 3-3- بحران آذربایجان و کردستان……………………………………………………………………………………………………………… 58
- 4-3- رزم آرا در صحنه سیاست………………………………………………………………………………………………………………….. 59
- فصل چهارم- سازمانهای نظامی در دوره نخست وزیری دکتر مصدق
- 4-1-نخست وزیری مصدق………………………………………………………………………………………………………………………… 62
- 4-2- حزب کبود، نهضت ملی، گروه رزم آرا………………………………………………………………………………………………. 64
- 4-3- سازمان افسران حزب توده…………………………………………………………………………………………………………………. 65
- 4-3-1- ساختار و تشکیلات سازمان افسران حزب توده………………………………………………………………………………… 80
- 4-3-2- اساسنامه (آیین نامه) سازمان افسران حزب توده……………………………………………………………………………….. 85
- 4-4- کانون افسران بازنشسته……………………………………………………………………………………………………………………….. 89
- 4-5- سازمان افسران ناسیونالیست……………………………………………………………………………………………………………….. 91
- فصل پنجم- دکتر مصدق و ارتش
- 5-1-دکترمصدق و تسلط بر ارتش……………………………………………………………………………………………………………… 96
- 5-2- واقعه 30 تیرماه 1331……………………………………………………………………………………………………………………… 101
- 5-3- تصفیه ارتش…………………………………………………………………………………………………………………………………… 106
- 5-4- واقعه 9 اسفند 1331………………………………………………………………………………………………………………………… 112
- 5-5-توطئه، ربودن و قتل سرتیپ افشار طوس…………………………………………………………………………………………….. 129
- فصل ششم- ارتش و فروپاشی دولت ملی دکتر مصدق
- 6-1-ارتش و کودتا…………………………………………………………………………………………………………………………………. 141
- 6-2- ارتش و کودتای نظامی 25 مرداد 1332…………………………………………………………………………………………….. 151
- 6-3- ارتش و کودتای نظامی 28 مرداد 1332…………………………………………………………………………………………….. 160
- 6-4- نقش و عملکرد افسران حزب توده در کودتای 28 مرداد 1332…………………………………………………………… 165
- 6-5- نقش و عملکرد طرفداران سلطنت در کودتای 28 مرداد 1332……………………………………………………………. 170
- 6-5-1- سران کودتا………………………………………………………………………………………………………………………………… 171
- 6-5-1-1- سرلشکر فضل الله زاهدی………………………………………………………………………………………………………… 171
- 6-5-1-2- سرهنگ نعمت الله نصیری………………………………………………………………………………………………………. 172
- 6-5-1-3- سرهنگ عباس فرزانگان…………………………………………………………………………………………………………. 172
- 6-5-1-4- سرتیپ هدایت الله گیلانشاه…………………………………………………………………………………………………….. 173
- 6-6-نقش و عملکرد افسران ناسیونالیست در کودتای 28 مرداد 1332………………………………………………………….. 173
- نتیجه گیری 174
- منابع و مآخذ……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 176
- چکیده لاتین…………………………………………………………………………………………………………………………………………… 184
چکیده
هدف پژوهش حاضر آشنایی با مواضع و عملکرد نیروهای نظامی و انتظامی (به طورکلی ارتش) در قبال دولت دکتر محمد مصدق و تأثیر آن در کودتای 28 مرداد 1332 میباشد. دکتر مصدق فردی میهن پرست و مشـروطه خواه بود و خواستـار این بود که شاه تنهـا در کشــور سلطنت کند و نه حـکومت. امـا بعد از مخالفتهایی که بین شاه و دکتر مصدق صورت گرفته شاه در صدد برکناری مصدق برآمد و در این راستا شاه توانست از افسران تصفیه شده استفاده کند و علیه دکتر مصدق وارد عمل شد. دکتر مصدق با تصدی پست وزارت جنگ و تبدیل آن به وزارت دفاع ملی تا حدودی توانست بر سلطه شاه بر ارتش جلوگیری کند اما به دلیل وابستگی فرماندهان به شاه در این راه موفق نبود. ولی در فرآیند شکل گیری کودتا، سرانجام شاه دستور برکناری دکتر مصدق را از نخست وزیری صادر کرد. به طور کلی کودتای 28 مرداد حاصل هم اندیشی دولت آمریکا و انگلستان؛ همکاری نزدیک با افسران تصفیه شده ارتش و ارتباط مستقیم با افسران طرفدار دربار و شاه بود و این ائتلاف زمینه ساز کودتا و سرنگونی دولت دکتر محمد مصدق بود.
کلید واژه
مصدق، ارتش، شاه، افسران تصفیه شده.
مقدمه
در سرتا سر تاریخ ایران، ارتش از اهمیت سیاسی و نظامی و اجتماعی بزرگی برخوردار بوده است. هر کشوری برای حفظ مرزهای خود در مقابل تهاجمات خارجی و همچنین برای محافظت از امنیت داخلی خصوصاً در برابرکانون های سیاسی، اجتماعی، ضد حکومت نیاز به قوای نظامی و انتظامی (ارتش) دارد، چون عملکرد گروههای حاکم بر جامعه با خواستهای مردم هماهنگ و گاه متعارض است، وجود این دو نیرو که معمولاً در پیوند و همدست یکدیگرند در جامعه ضروری است. این دو نیرو در اکثر جوامع سنتی و از جمله در ایران چنان ساختار مشترکی هستند که گاه تفکیک آنها مشکل است[1]. از لحاظ اهمیت موضوع باید این نکته را به یادداشت که در دوره حکومت رضا شاه ساختار قشون متحد الشکل و به طور کلی ارتش نوین ایران بنا نهاده شد و ارتش به عنوان رکن اصلی قدرت در حکومت پهلوی تبدیل شد و دولت و مجلس هیچ نقشی در نیروهای نظامی کشور نداشتند و کنترل کامل ارتش در دست رضا شاه بود و ارتش پیوستگی زیادی با سلطنت داشت و مع الوصف ارتش پشتیبان حکومت پهلوی بود.
با اشغال ایران در شهریور 1320 و سقوط دولت مطلقه رضا شاه، ارتش نوینی را که او تشکیل داده بود از هم فروپاشید. با روی کار آمدن محمد رضا شاه او به عنوان فرمانده کل قوا منصوب شد و با کمک ایالات متحده آمریکا ارتش را بازسازی و در اختیار خود گرفت. ارتش بازسازی شده در سال 1325 در مقابله با جدا سازی آذربایجان نقش مؤثری ایفاء کرد و مدتی بعد رزم آرا ریاست ستاد ارتش را بر عهده گرفت و به تقویت آن پرداخت. ارتش در این دوره تحت تأثیر گروههای گوناگون سیاسی قرار داشت و به تأثیر پذیری از فضای سیاسی کشور گروههای چون سازمان نظامی افسران حزب توده، کانون افسران بازنشسته و سازمان افسران ناسیونالیست پدید آمد و به گسترش نقش خود در ارتش تأکید داشتند. پس از ملی شدن صنعت نفت، دکتر مصدق به نخست وزیری رسید. اما دولت تسلطی بر عملکرد نظامیان نداشت و نظامیان به تشویق دربار به مخالفت با سیاستهای دکتر مصدق میپرداختند و از این رو دکتر مصدق با در اختیار گرفتن منصب وزارت جنگ سعی میکرد سلطهٔ دربار را بر ارتش کم رنگ کند و سیطرهٔ دولت را بر ارتش بیشتر سازد. پس از 30 تیر 1331 شاه مجبور بود با سیاستهای دکتر مصدق همراهی کند و شاه مجبور شد که ریاست وزارت جنگ را به دکتر مصدق واگذار کند زیرا در آن مقطع شاه توانایی مقابله با افکار عمومی را نداشت. تلاش دکتر مصدق برای وادار کردن شاه به سلطنت و نه حکومت بود با این وجود روابط دکتر مصدق با مجلس از یک سو و با شاه از سوی دیگر به پایان راه و بن بست نزدیک میشد.
به نظر میرسد در این دوره 12 ساله از شهریور 1320 تا کودتای 28 مرداد 1332، ارتش و سلطنت توانستند به موازات با یکدیگر قدرت از دست رفته را احیاء کنند و به پیوستگی قبل از شهریور 1320 برسانند. در این میان ارتش در اختلافاتی که بین دربار با دکتر مصدق وجود داشت به طرفداری و حمایت از دربار و شاه نقش بازی میکرد. دکتر مصدق برای از میان برداشتن موانع و هموار کردن مسیر دولت و برنامههای خود به پشتیبانی افکار عمومی و روندهای مسالمت آمیز متکی بود. اما مخالفین منتظر فرصت مناسب برای کودتا و توسل به نیروهای نظامی برای سرنگونی او بودند. رد پای کودتا بر ضد دکتر مصدق را میتوان از اوایل زمامداری او در تیر 1330 دنبال کرد. به نظر میرسد محافل سیاسی داخلی کشور حتی پیش از انگلیسیها و آمریکائیها در فکر کودتا و برکناری دکتر مصدق بودهاند. وقوع کودتای 28 مرداد و نقش افسران نظامی در سرنگونی دولت دکتر مصدق بیانگر آن است که دکتر مصدق در نیل به این هدف خود برای تسلط بر ارتش ناکام مانده است. زیرا دکتر مصدق معتقد بود که ارتش باید زیر نظر و کنترل غیر نظامیان و توسط آنها اداره شود و ارتش با سرنگونی دولت دکتر مصدق و جایگزین کردن یک فرد نظامی به قدرت نمایی پرداخت. در این پژوهش سعی شده است که دوران چند ماهه دولت دکتر مصدق را که از جمله دوران مهم و حساسی از تاریخ معاصر ایران میباشد بررسی و گرایشهای سیاسی افسران ارتش را در دوره دوساله دولت دکتر مصدق و تأثیرات متقابل ارتش و سیاست را مورد ارزیابی قرار دهد.
پایان نامه حاضر در شش فصل نوشته شده که شامل یک فصل کلیات و در پنج فصل اصلی تهیه و تنظیم شده است.
فصل اول: این فصل مربوط به فصل کلیات میباشد.
فصل دوم: این فصل با نگاهی کوتاه به وضع نیروهای نظامی ایران در اواخر دوره قاجار و دوره پهلوی اول دارد که از سه مبحث تشکیل شده است. مبحث اول نگاهی مختصر به واحدهای نظامی قبل از کودتای 1299 دارد که این واحدهای نظـامی شامل: ژاندارمری، بریگاد قزاق، بریگـاد مرکـزی و نیـروهای نظـامی بیگانگـان میباشد. در مبحث دوم نگاهی مختصر به چگونگی تشکیل و ایجاد قشون متحد الشکل که زمینههای پیدایش و تأسیس ارتش نوین را ایجاد میکند و در برگیرنده دو گرایش در ارتش، سازمان ستاد و لشکرها، تحصیلات و آموزش نظامیان، نظام وظیفه، تسلیحات و تجهیزات، منابع مالی، امنیه و نظمیه میباشد. در مبحث سوم به توضیح درباره تقویت و توسعه ارتش نوین پرداختهایم که شامل: سازمان ستاد لشکرها، نفرات و بودجه، آموزش و تسلیحات، نیروی هوایی و دریایی، امنیه و نظمیه را در بر میگیرد.
فصل سوم: این فصل تحت عنوان نظامیان، فترت و احیای دولت مطلقه ایــران از 1320 تا 1330 را در بـر میگیرد که از دو مبحث تشکیل میشود. مبحث اول در مورد تهاجم روس و انگلیس به ایران و فروپاشی ارتش و نهایتاً اشغال پایتخت و کناره گیری رضا شاه از حکومت را مورد ارزیابی قرار میدهد. در مبحث دوم به ادامه بازسازی ارتش پرداختهایم که شامل: سازمان لشکرها، ستاد و آموزش، ژاندارمری، نیروی دریایی و هوایی، مستشاران آمریکا در ایران، بحران آذربایجان، رزمآرا در صحنه سیاست را بررسی میکنیم.
فصل چهارم: این فصل دربردارنده سازمانهای نظامی در دوره نخست وزیری دکتر مصدق میباشد که به نخست وزیری دکتر مصدق و سازمان نظامی افسران حزب توده، کانون افسران بازنشسته و سازمان افسران ناسیونالیست را مورد تحلیل قرار میدهد. البته در این فصل سعی شده است که بیشتر نقش و عملکرد سازمان افسری حزب توده مورد بررسی قرار داده شود.
فصل پنجم: این فصل با عنوان گذاری دکتر مصدق و ارتش قصد دارد عملکرد دکتر مصدق و نحوه تصفیه ارتش و چگونگی سیطره و تسلط دکتر مصدق بر ارتش را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهد و به چگونگی وقایع 30 تیر ماه و 9 اسفند ماه 1331 و ماجرای توطئه، ربودن و قتل افشار طوس رئیس شهربانی را بررسی کند.
فصل ششم: که فصل پایانی پایان نامه میباشد. تحت عنوان ارتش و فروپاشی دولت دکتر مصدق نام گرفته است و به همین امر زمینهها و دلایل فروپاشی این ساختار عظیم را دسته بندی و تحلیل خواهیم کرد که عبارت است از: ارتش و کودتا، ارتش و کودتای 25 مرداد 1332، ارتش و کودتای 28 مرداد 1332، نقش و عملکرد افسران حزب توده در کودتای 28 مرداد، نقش و عملکرد افسران طرفدار سلطنت در کودتای 28 مرداد و نقش و عملکرد افسران ناسیونالیست در کــودتای 28 مرداد، و با انجــام جمع بندی و نتیجه گیری پایان نامه به اتمام میرسد.
1- تکمیل همایون، ناصر، تحولات قشون در تاریخ معاصر ایران، جلد 1، تهران، دفتر پژوهشهای فرهنگی، 1376، صص 9-11.
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.