پایان نامه بررسی تطبیقی وصیت تملیکی در حقوق ایران و فقه اهل سنت
فهرست محتوا
فهرست مطالب
- چکیده 1
مقدمه 2
الف- بیان مساله 3
ب- مرور ادبیات و سوابق مربوطه 4
ج- اهداف تحقیق 4
د- سؤالات تحقیق 4
ه- فرضیههای تحقیق 5
فصل اول: کلیات تحقیق
1-1- مذاهب اربعه اهل سنت 6
1-1-1- حنفی 6
1-1-2- مالکی 7
1-1-3- سوم شافعی 8
1-1-3-1- کتاب 9
1-1-3-2- سنت 9
1-1-3-3- اجـماع 9
1-1-4- چهارم حنبلی 10
1-2- تعاریف و مفاهیم 11
1-2-1- تعریف 11
1-2-1-1- معنای لغوی 11
1-2-1-2- معنای وصیت در قرآن 11
1-2-1-3- تعریف وصیت 11
1-2-2- اقسام وصیت 12
1-2-2-1- وصیت تملیکی 12
1-2-2-2- وصیت عهدی 13
1-2-3- سوم ارکان وصیت 13
1-2-3-1- موصی 13
1-2-3-2- موصی به 13
1-2-3-3- موصی له 14
1-2-3-4- وصی 14
1-3- مشروعیت و حکم وصیت 16
1-3-1- وصیت در قرآن 16
1-3-1-1- اوصاف وصیت در قرآن 16
1-3-1-2- فلسفه وصیت 19
1-3-1-3- عدالت در وصیت 20
1-3-1-4- وصایای واجب و مستحب 20
1-3-1-5- آیا وصی میتواند محتوای وصیت نامه را تغییر دهد؟ 20
1-3-2- وصیّت تملیکی 24
1-3-2-1- ایجاب وصیّت 24
1-3-2-2- قبول وصیّت تملیکی 25
1-3-2-3- ردّ وصیّت 25
1-3-2-4- وفات موصیله 25
1-3-3- وصایت (وصیّت عهدی) 25
1-3-3-1- حق وصیّت برای کودکان با کیست؟ 26
1-3-3-2- شرایط وصی 26
1-3-3-3- زمان معتبر بودن شرایط در وصی 26
1-3-3-4- وصی قرار دادن بچه 26
1-3-3-5- وصی قرار دادن زن و خنثی 26
1-3-3-6- تعداد اوصیا 27
1-3-3-7- ناتوانی وصی در انجام امور وصایت 27
1-3-3-8- خیانت وصی 27
1-3-3-9- پرداخت بدهیهای موصی 27
1-3-3-10- ردّ وصایت 28
1-4- ماهیت حقوقی وصیت 28
1-4-1- وصیت تملیکی 28
1-4-2- وصیت عهدی 32
فصل دوم: وصیت تملیکی در مذاهب چهارگانه اهل سنت و حقوق ایران
2-1- وصیت در مذاهب چهارگانه اهل سنت 33
2-1-1- ارکان وصیت 33
2-1-1-1- موصی 33
2-1-1-2- دوم موصی له 34
2-1-1-2- مواد قانونی در باب موصی له 36
2-1-1-3- موصی به 37
2-1-1-4- چهارم وصی 39
2-1-1-5- صیغه وصیت 40
2-1-2 – وصیت کردن برای وارث، غیر وارث، حمل و محل احتساب (ثلث) و… 40
2-1-2-1- وصیت برای وارث 40
2-1-2-2- وصیت برای غیر وارث 40
2-1-2-3- مواد قانونی 41
2-1-3- وصیت برای حمل 41
2-1-3-1- مواد قانونی 41
2-1-4- وصیت برای قاتل، کافی و مرتد 42
2-1-4-1- شرح وصیت برای قاتل، کافی و مرتد 42
2-1-4-2- مواد قانونی 43
2-1-5- وصیت معلق به شرط (مضاف) 43
2-1-6- بطلان وصیت 43
2-2- وصیت در حقوق ایران 44
2-2-1- حقوق اقلیتها (وصیت) در قانون اساسی جمهوری اسلامی 44
2-2-1-1- تعریف اقلیت 44
2-2-1-2- اقلیتهای دینی در قانون اساسی جمهوری اسلامی 45
2-2-2- قانون اجازه رعایت احوال شخصیه ایرانیان غیر شیعه در محاکم 46
2-2-3- وصیت در قانون مدنی 46
2-2-3-1- وصی 47
2-2-3-2- موصی به 47
2-2-3-3- موصی له 48
2-2-3-4- وصی 48
2-2-3-5- از قانون مدنی در مورد وصیت 48
2-2-4- وصیت در قانون امور حسبی 50
2-2-4-1- وصیت خود نوشته 50
2-2-4-2- وصیت نامه رسمی 50
2-2-4-3- وصیتنامه سری 51
2-2-4-4- وصیت نامه شفاهی 51
2-2-4-5- موادی از قانون امور حسبی 51
2-3- تعارض قانون مدنی و مقررات احوال شخصیه (وصیت) مذاهب چهارگانه 53
2-3-1- حل تعارض 53
2-3-2- شرایط اعمال احوال شخصیه ایرانیان غیر شیعه 53
2-3-3- رویه دادگاههای ایران در مورد دعاوی ایرانیان غیر شیعه 54
فصل سوم: بحث و نتیجه گیری
3-1- نتیجه گیری 55
منابع 57
چکیده انگلیسی 59 -
چکیده
موضوعات مربوط به احوال شخصیهافراد از جمله وصیت تملیکی از امور مهم و زیربنایی هر جامعه میباشد. فقه اسلامی و قوانین موضوعه جمهوری اسلامی ایران به خاطر ویژگیهای وصیت، احکام و مقررات خاصی برای آن وضع نموده است. با توجه به اختلاف بینقواعد و مقررات فقهی مذاهب اسلامی، احکام و مقررات مربوط به احوال شخصیه در مذاهب مختلف نیز اختلاف پیدا میکند. قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز این تفاوت را محترم شمرده و مطابق اصول 12 و 13 قانون اساسی، اجازه داده ایرانیان غیرشیعه در احوال شخصیه (ازدواج، طلاق، ارث، وصیت) بر طبق مذاهب خودشان عمل میکنند. همچنین طبق ماده واحده قانون اجازه رعایت احوال شخصیه ایرانیان غیرشیعه در محاکم، مصوب 1312، دادگاههای ایران دعاوی مربوط به احوال شخصیه ایرانیان غیرشیعه را، باید طبق قواعد و سنن مسلّم مذهبی شخص طرف دعوا رسیدگی نمایند. ازاین رو ضرورت شناسایی و تطبیق مذاهب اربعه اهل سنت با حقوق موضوعه ایران احساس میشود. در این تحقیق مختصر تطبیق وصیت تملیکی در مذاهب اربعه اهل سنتبا قوانین جمهوری اسلامی ایران با واکاوی و شناخت نقاط مشترک و اختلاف، به شناخت دقیق و مناسب از جایگاه وصیت تملیکی در حقوق ایران کمک خواهد نمود. با توجه به اندک پژوهش و تحقیق صورت گرفته میتوان گفت: در فقه اهل سنت قاعده لاوصیه للوارث جاری بوده و لذا وصیت به نفع وراث یا جانیز نبوده و یا محتاج اجازه ورثه میباشد. احناف اعتقاد دارند وصیت دیوانه باطل است همچنین اکثریت فقهای اهل سنت هر گاه موصی در وقت انشاء وصیت دارای اهلیت کامل باشد و سپس دیوانه شود وصیت او صحیح میباشد! حنفیه معتقدند اگر موصی وارث یا دینی نداشته باشد وصیت زائد برثلت و حتی وصیت به تمام اموال صحیح است و منوط به اجازه متصدی بیت المال نیست. زیر بیت المال وارث محسوب نمیشود. اما در فقه امامیه که منبع حقوق موضوعه جمهوری اسلامی ایران میباشد، موصی مجاز به وصیت به نفع هر شخص اعم از وراث یا غیروراث میباشد. اکثر فقهای امامیه وصیت سفیه را باطل میدانند، زیرا در کنار بلوغ و عقل (رشد موصی) را نیز شرط صحت میدانند. اما در مذاهب اهل سنت رشد تحقق شرط صحّت وصیت نبوده و سفیه نیز میتواند وصیت کند.
کلمات کلیدی:
وصیت تملیکی، احوال شخصیه، مذاهب اربعه، وصی، موصه به، موصی له و موصی
مقدمه
سرزمین ایران از دیر باز مهد زیست مسالمت آمیز اقوام، ملل، فرق و مذاهب مختلف بوده است. افتخار این دیار آن است که توانسته مذاهب و آیینهای مختلف را در خود جای دهد و قرنها زندگی توام با آسایش و آرامش را در زیر پرچم دوستی و مدارا هدیه آنانی کند که دل در گرو مهر مام میهن نهادهاند.
قانون اساسی در جمهوری اسلامی ایران حقوق اقلیتهای ساکن در ایران را به رسمیت شناخته و طبق قانون اساسی جمهوری اسلامی که پس از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 1357 با آرای اکثریت قریب به اتفاق مردم به تصویب رسید به حقوق اقلیتها و ایرانیان غیر شیعه اشاره و اهتمام لازم شده است. از مذاهب غیرشیعه ساکن در کشور برادران اهل سنتمی باشند. اهل سنت در چارچوب قانون اساسی از حقوق تعیین شده خود برخوردارند.
مطابق قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران مطابق اصول 12 و 13 قانون اساسی ایرانیان غیرشیعه در احوال شخصیه (ازدواج، طلاق، ارث، وصیت) بر طبق مذاهب خودشان عمل میکنند و در انجام احکام و مقررات و مراسم مذهب خودشان آزادند. همچنین طبق ماده واحده قانون اجازه رعایت احوال شخصیه ایرانیان غیرشیعه در محاکم، مصوب 10/5/1312، دادگاههای ایرانی دعاوی مربوط به احوال شخصیه ایرانیان غیرشیعه را باید طبق قواعد و سنن مسلّم مذهبی شخص طرف دعوا رسیدگی نمایند و دادگاهها حق ندارند طبق قانون ماهوی رسمی (قانون شیعه) به آن رسیدگی کنند.
از طرفی وصیت و به طور خاص وصیت تملیکی از جمله اعمال حقوقی است که هر فردی ممکن است نیازمند آن باشد. افراد باید بتوانند برای وضعیت و مالکیت اموال خود برای پس از مرگ تصمیم گیری نمایند. همچینین چه بسیار دیده شده است اشخاص دیون و طلبهای خویش را نمیتوانند در زمان حیات خود پرداخت و یا مطالبه نمایند و یا تمایل به انجام کاری داشتهاند و یا قسمتی از آن را انجام و قسمتی را ناتمام گذاشتهاند، ولی اجل مجال اتمام و یا انجام آن کار راناممکن ساخته است. در بسیاری از موارد و به طور مثال مواردی که مطرح گردید، وصیت عمل حقوقی مفیدی است که موجب رضایت و آرامش خاطر افراد در حیات دنیوی آنها میگردد.
از طرفی به جهت اهمیت وصیت در زندگی اجتماعی افراد در فقه اسلامی و حقوق مدنی این مبحث از اهمیت وافری برخوردار میباشد و همواره مباحث وصیت موردتوجه حقوقدانان و فقهای اسلامی بوده است.
شکی نیست که فلسفه وجودی حقوق و بالاخص حقوق مدنی تنظیم و برقراری عدالت در مطالبات و دیون و اساساً روابط حقوقی افراد است لذا اقتضای این امر این است که در مورد مراودات و معاملات حقوقی اشخاص بعد از حیات دنیوی نیز قواعد و مقرراتی حاکم باشد که موجب حمایت از حقوق بازماندگان او باشد.
اهمیت وصیت در اسلام به اندازهای است که پیامبر اکرم (ص) دراینباره فرمودهاند:
«آنکه هنگام مرگ وصیت نکند، نقضی در مروت و عقل دارد.»
علاوه بر قوانین ایران و فقه اسلامی در حقوق سایر کشورها نیز به وصیت اهمیت و توجه بسیاری شده است. کشورهایی نظیر فرانسه، آلمان، انگلیس و… که از لحاظ سیستمهای حقوقی هریک متفاوت هستند، وصیت را بسیار عمیق و موشکافانه بررسی کردهاند. این توجه و حساسیت در این موضوع از چند جهتقابل استدلال است، وصیت از جمله اعمال حقوقی است که مبتنی بر تسامح است و نه تغابن، لذا اقتضا دارد همانند عقود تسامحی دیگر نظیر هبه، صلح بلاعوض و… به آزادی اراده موصی توجه و اهمیت قائل شویم. مضافاً به اینکه غالباً تنظیم وصیتنامهها در زمان کهولت افراد صورت میگیرد و از آنجا که افراد در سنین بالا از نظر روانشناسی از حالت ویژهای برخوردار هستند که در برابر مسائل کمتر منطقی برخورد میکنند، لازم است با بررسی دقیق و تفسیر صحیح از قوانین موضوعه و قواعد فقهی حاکم بر این مسأله و به تبع آن برداشتهای دقیق و عادلانه در جهت حمایت از آنان داشته باشیم.
وصیت از نظر قانون و فقه بردونوع، وصیت تملیکی و وصیت عهدی میباشد (قانون مدنی، م 825). وصیت تملیکی عبارت است از اینکه کسی عین یا منفعتی را از مال خود برای زمان بعد از فوتش به دیگری به طور مجانی تملیک کند. با این نوع وصیت، شخص میتواند تا حدودی تکلیف اموال خود را، معین کند. مانند صرف اموال برای ساختن مدرسه، دانشگاه، مکان ورزشی، مسجد وغیره.. که بیشتر موارد مبتلابه وصیت همان وصیت تملیکی است. در این تحقیق مقصود از وصیت، وصیت تملیکی میباشد. وصیت عهدی: عبارت است از اینکه شخصی یک یا چند نفر را برای انجام امر یا اموری یا تصرفات دیگری مأمور نماید. در وصیت، شخصی که وصیت میکند موصی و کسی که به نفع او وصیت تملیکی شده موصیله و مورد وصیت را موصی به میگویند.
در مذهب تسنن فرقههای مختلفی به وجود آمدند که مهمترین آنها مذاهب اربعه اهل سنت میباشند. مجتهدین و امامان فقه در مذهب سنت زیاد بودند، دولت عباسی جهت سهولت کار در امر قضا، فقط چهار مجتهد را به رسمیت شناخت و فتوای آنان را معتبر و محترم شمرد، بدین ترتیب مذهب آنان مذهب رسمی اهل سنتگردید (مشکور، 1368، ص 103). مذاهب اربعه شامل شافعی، حنبلی، مالکی و حنفی میباشد.
با مطالعه مجموع منابع فقهی و حقوقی در مذاهب اربعه و حقوق ایران، به سوالاتی از این دست بر میخوریم: ماهیت حقوقی وصیت تملیکی در حقوق ایران و فقه اهل سنت چیست؟ نظر مذاهب اربعه اهل سنت و قانون مدنی ایران نسبت به وصیت تملیکی تبرعی چیست؟ تعریف وصیت از نظر مذاهب اربعه و شرایط آن به چه نحو بوده و وجه تمایز آن با قانون در چیست؟ حکم جاری (وصیت) احوال شخصیه زن و شوهر دارای مذاهب مختلف نسبت به یکدیگر چگونه است؟
این تحقیق بر مبنای این فرضیه نگاشته شده که مذاهب اهل سنت وصیت تبرعی را برای خویشان غیر وارث جایز دانستهاند. همچنین در قانون مدنی به ماهیت وصیت تملیکی اشاره نشده در حالیکه در فقه، عقیده بر عقد بودن آن است. حکم وصیت دارای مذاهب مختلف، تابع احوال شخصی موصی میباشد. و همچنین وصیت در بین مذاهب مختلف دارای تعاریف مختلفی میباشد.
با بررسیهای بعمل آمده در خصوص احوال شخصیه مذاهب در گذشته تحقیقاتی صورت گرفته اما این موضوع بررسی تطبیقی وصیت تملیکی در حقوق ایران و فقه اهل سنت به طور مشخص پیشینهای ندارد.
تحقیق پیش رو که بهشیوه توصیفی و تحلیلیبا مطالعه مجموع منابع فقهی و قانونی نگاشته شده، پس از بررسی مذاهب چهارگانه اهل سنت و شناسایی دقیق آن و همچنین ماهیت حقوقی و فقهی وصیت تملیکی، به تطبیق وصیت تملیکی در مذاهب چهارگانه و قوانین مربوطه ایران خواهد پرداخت.
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.