پایان نامه بررسی دو نظام بانكداري اسلامي و ربوي
مقدمه:
با پيروزي شكوهمند انقلاب اسلامي و احساس ضرورت بازنگري در روابط تجاري و مالي از يك طرف و تأكيد بر حاكميت مقررات شرعي و فقهي بر مناسبات مالي اشخاص از طرف ديگر موجب شد قانون عمليات بانكي بدون ربا انجام عمليات بانكي در قالب عقود اسلامي و معاملات خاصي را تجويز نمايد. به دليل ومت ربا يا همان بهره پول، مررات قانوني مصوب كسب سود براي سيستم بانكي را از طريق انجام معاملات بلامانع دانست. در ابتدا و قبل از ورود به بحث اصلي اين نوشته لازم است اشارهاي به چارچوب نظري در نظام بانكداري ربوي و اسلامي داشته باشيم.
اقلام عمده بدهي در يك بانك ربوي عبارتند از سرمايه و سپردهها كه سپردهها خود شامل : جاري، پسانداز، ثابت (مدتدار) ميشود.
از ديدگاه سرمايه تفاوت عمدهاي بين دو نظام وجود ندارد. يعني در اين مورد با تعاريف ، ويژگيها و نحوه عمل مشابهي مواجه هستيم.
در نظام بانكداري ربوي از ديدگاه سپردهها تمامي نظام بر رابطه حقوقي داين ـ مديون استوار است. بدين سبب در نظام مذكور دو نوع متمايز سپرده قابل تشخيص است:
- سپرده جاري كه تقريباً داراي همان ماهيت در نظام بانكداري اسلامي بوده و طبق تعريف در هر زمان بازپرداخت آن الزامي است.
- سپرده پسانداز و مدتدار. در اين مورد نيز بانك به عنوان بدهكار مكلف به بازپرداخت اصل و بهره متعلقه است. از ديدگاه تخصيص منابع (اعطاي تسهيلات) نيز كل نظام در شيوه بانكداري ربوي بر رابطه حقوقي داين ـ مديون قرار دارد و لذا مشتري به عنوان بدهكار مكلف به بازپرداخت اصل و بهرههاي متعلقه به آنها است.
در حقيقت در نظام بانكداري ربوي عناصر تشكيلدهنده دين به شرح زير است :
- دين كه معرف اصل بدهي است.
- دوره بازپرداخت كه زمان بازپرداخت اصل و بهره بدهي را دربرميگيرد.
- بهره كه علاوه بر اصل بدهي پرداخت آن الزامي است و جزء لاينفك نظام بانكداري ربوي به شمار ميآيد.
هنگامي كه نظام بانكداري اسلامي مطرح ميشود چه از نظر شكل و چه از لحاظ محتوا با تصوير ديگري مواجه ميشويم.
در نظام بانكداري اسلامي سپردهها به دو نوع تقسيم ميشوند:
- سپرده قرضالحسنه كه در غالب كشورهاي اسلامي كه بانكداري اسلامي را به تجربه در آوردهاند مورد استفاده قرار دارد. از نظر حقوقي اين نوع سپرده مبتني بر رابطه داين ـ مديون ميباشد و بنابراين همانند سپرده جاري در هر زمان قابل طالبه است. در ضمن اين نوع سپرده منبع اصلي وام بدون بهرهاي است كه براي مقاصد خاص تخصيص مييابد.
- سپرده سرمايهگذاري كه تقريباً مختص بانكداري اسلامي ميباشد و بنياد و شالوده آن از نظر حقوقي بر رابطه وكيل ـ موكل استوار است.
بر اين اساس و بر مبناي اصل مشاركت در سود و زيان بانكداري اسلامي از ديدگاه سپرده سرمايهگذاري و مثابه وكيل و يا امين از جانب تمامي مشتريان خود (سپردهگذاران سرمايهگذاري) در استفاده از سپردههاي سرمايهگذاري براي مصارف خاص در چارچوب قراردادها و معاملات اسلامي اقدام مينمايد.
از لحاظ نظري اين مطلب هسته اصلي بانكداري اسلامي در مقايسه با بانكداري ربوي را تشكيل ميدهد. در ستون دارايي يك بانك ربوي در مقايسه با نظام بانكداري اسلامي نيز تفاوتهايي از نظر شكل و محتوي ملاحظه ميشود.
در بانكداري ربوي متداولترين ابزار از اين ديدگاه عبارتست از وامها و اعتبارات اعطايي.
در بانكداري اسلامي به عكس اعطاي وام جز در مورد قرضالحسنه كاملاً منسوخ و تسهيلات اعطايي در چارچوب قراردادها و معاملات اسلامي بر اساس موازين اسلامي اين نقش را ايفا ميكنند.
بر اين اساس تسهيلات اعطايي يا ابزارهاي مالي كه در چارچوب قراردادها و معاملات اسلامي مورد استفاده قرار ميگيرند از نظر تقسيمبندي كلي به چهار گروه تقسيم ميشوند:
- تأمين منابع مالي از طريق وامدهي: منحصراً قرضالحسنه
- تأمين منابع مالي از طريق مشاركت : مضاربه ، مشاركت (مدني، حقوقي) سرمايهگذاري مستقيم، مزارعه و مساقات
- تأمين منابع مالي از طريق مبادلات : فروش اقساطي، اجاره به شرط تمليك ، سلف ، خريد دين
- تأمين منابع مالي از طريق تعهدات : جعاله
همانگونه كه ملاحظه شد مشخصه اصلي نظام بانكداري اسلامي تحريم ربا و تأكيد است كه در زمينه منع معاملات ربوي وجود دارد. به عبارت ديگر آنچه از نظر شريعت مقدس اسلام منع شده است بازده ثابت و از قبل تعيين شده در معاملات مالي است و نه بازده غيرثابت و نامشخص كه در قالب سود تبلور مييابد.
در اين نوشته سعي بر آن است كه خوانندگان محترم با قالبهاي عقود اسلامي آشنا شده و نحوه تخصيص و موارد استفاده آنها را بشناسند همچنين با نحوه محاسبه سود در هر يك از اين عقود آشنا شوند. در اين رابطه مشاركت حقوقي و سرمايهگذاري مستقيم در سطح كلان اقتصادي انجام ميشود و لذا امكان دسترسي به اطلاعات مبسوطي در رابطه با اين دو نوع قرارداد وجود نداشته و نگارنده به ارائه تعريف و مشخصههاي اين دو نوع بسنده نموده است.
اميد است با وجود كليه كم و كاستي موجود در اين نوشته، بتوانيم دريچهاي فراروي خوانندگان محترم جهت شناخت بانكداري اسلامي قرار دهيم.
تعاريف و كليات :
پس از ارائه تعريف و مقايسهاي از دو نظام بانكداري اسلامي و ربوي و قبل از ارائه موضوع اصلي لازم است پارهاي از اصطلاحات كه در اين نوشته به آنها اشاره شده تعريف شوند تا در هنگام مطالعه مباحث اصلي براي خواننده قابل درك باشند.
عقد:
عقد عبارتست از اينكه يك يا چند نفر در مقابل يك يا چند نفر ديگر تعهد بر انجام امري و يا انتقال مالي بنمايند و مورد قبول طرفين باشد. در واقع عقد دو طرف دارد و اراده هر دو طرف دخيل است.
عقد بر دو نوع است :
عقد جايز: عقدي است كه با اراده هر يك از طرفين قابل فسخ و يا ابطال است.
عقد لازم : عقدي است كه هيچيك از طرفين توانايي فسخ آن را ندارند.
قرض :
قرض عقدي است كه به موجب آن يكي از طرفين مالي را به ديگري تمليك مينمايد و طرف ديگر متعهد ميشود مثل آن را از حيث جنس و مقدار مسترد نمايد.
بيع :
تمليك عين به عوض معلوم . در واقع به معني خريد ميباشد.
اجاره:
تمليك منفعت به عوض معلوم براي زمان محدود و معين.
سند:
سند نوشتهاي است كه در مقام دعوي و يا دفاع از دعوي قابل استناد باشد.
قرارداد :
سندي است كه طي آن طرفين به انجام امري يا اموري و يا تمليك مالي تعهد كنند و يا در مقام رفع تنازع و حل اختلافات طي آن موافقتهايي بعمل آورند.
فصــل اول : قرضالحسنه
تعريف: ماده 14 قانون عمليات بانكي بدون با بانكها را مكلف نموده براي تأمين شرايط و امكانات كار در شكل تعاوني از راه وام بدون بهره و همچنين تأكيد بر افزايش توليدات كشاورزي دامي و صنعتي كه نيازهاي عمومي را تأمين كند تسهيلات مالي اعطا نمايند. عقد قرض يكي از عقود معين قانون مدني است كه به معناي بريدن و قطع كردن است زيرا در عقد قرض شخص مقدار معين از مال خود را از مالكيت خود خارج و به مالكيت شخص ديگري درميآورد تا قرض گيرنده در مهلت معين عين مال را مسترد كند و در صورت عدم امكان استرداد مثل، قيمت يومالرد را بدهد. موضوع عقد قرض در عمليات بانكي پول ميباشد لذا هيچگونه سود يا منفعتي به آن تعلق نميگيرد زيرا در معادلاتي كه موضوع آن پول ميباشد هرگونه سود يا منفعتي ربا بوده و حرام است و فقط بانكها سالانه به ميزان 4% كارمز نسبت به مانده بدهي دريافت ميدارند.
موارد پرداخت قرضالحسنه :
با توجه به ماده 14 قانون عمليات بانكي بدون ربا موارد پرداخت قرضالحسنه به ترتيب الويت به شرح زير است :
- تأمين وسايل و ابزار و ساير امكانات براي ايجاد كار جهت كساني كه فاقد اينگونه امكانات هستند در شكل تعاوني . با توجه به تعريف فوق شرط اعطاي وام در اين حالت داشتن قالب تعاوني ، توليدي و خدماتي ميباشد .
- كمك به افزايش توليد با تأكيد بر توليدات كشاورزي و دامي و صنعتي. طبق دستورالعمل قرضالحسنه اعطاي تسهيلات قرضالحسنه دراين خصوص منوط به مواردي به شرح زير است :
الف ـ جلوگيري از توقف كار در كارگاهها و واحدهاي توليدي راكد
ب ـ ايجاد و توسعه كارگاههاي واحدهاي توليدي كوچك در شهرهاي كوچك و روستاها
ج ـ مواردي كه تأمين نياز كارگاهها يا واحدهاي توليدي از طريق ساير تسهيلات امكانپذير نباشد.
د ـ ايجاد تسهيلات براي اشخاصي كه در بخش كشاورزي فعاليت دارند و به علت بروز عوامل نامساعد طبيعي دچار زيان شدهاند.
- رفع احتياجات ضروري مثل تأمين هزينه ازدواج ، تهيه جهيزيه ، درمان بيماري، تعميرات مسكن و … اين قالب تنها مختص اشخاص حقيقي است.
حداكثر مدت بازپرداخت قرضالحسنه در مورد قرضالحسنه دفع احتياجات ضروري سه سال و در بقيه موارد 5 سال است.
حد مجاز: حد مجاز در اعطاي تسهيلات قرضالحسنه از دو جنبه تعيين و ابلاغ ميگردد.
حد مجاز جمعي: مجموع تسهيلاتي است كه هر يك از بانكها مجاز ميباشند در قالب يك تا تركيبي از تسهيلات در مجموع اعطا نمايند كه توسط شوراي پول و اعتبار براي هر يك از بانكها تعيين و از سوي بانك مركزي ابلاغ ميشود.
در حال حاضر حداكثر مجموعه قرضالحسنه اعطايي توسط بانكها %10 مجموع كل تسهيلات اعطايي در آن سال تعيين گرديده است مشروط بر آن كه از جمع كل سپردههاي پسانداز قرضالحسنه تجاوز ننمايد و ضمناً حداكثر سقف تسهيلات اعطايي قرضالحسنه جهت رفع حوايج ضروري اشخاص حقيقي نبايد از% 20 كل تسهيلات قرضالحسنه تجاوز نمايد.
مجاز فردي : عبارتست از ميزان تسهيلاتي كه بانك در قالب يك يا انواع تسهيلات ميتواند در اختيار يك متقاضي قرار دهد.
كارمزد:
در اعطاي تسهيلات قرضالحسنه بانك سودي دريافت نميكند. ولي به موجب ماده 17 آييننامه فصل سوم قانون عمليات بانكي بدون ربا پيشبيني گرديده كه هزينههاي پرداخت قرضالحسنه بر اساس دستورالعملهاي موجود محاسبه و از قرضگيرنده دريافت گردد. در حال حاضر نرخ كارمزد قرضالحسنه %4 در سال ميباشد مشروط بر اينكه از هزينههاي تجهيز منابع اعطاي قرضالحسنه و نيز هزينههاي اعطاي آن تجاوز ننمايد.
كارمزد قرضالحسنه در هنگام اعطا براي مدت باقيمانده از سال و در ابتداي هر سال نسبت به مانده آن براي كل سال يا مدت باقيمانده طبق فرمول زير محاسبه ميگردد.
تعداد ماههاي باقيمانده تا پايان سال × نرخ كارمزد× ميزان قرضالحسنه اعطايي دربدوامر
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ = كارمزد قابل دريافت هنگام
12 × 100 پرداخت قرضالحسنه
تعداد ماههاي پرداخت اقساط در آن سال× نرخ كارمزد× مانده قرضالحسنه اعطايي
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ = محاسبهكارمزددرابتدايسالبعد
12×100
جهت سهولت محاسبه بازپرداخت اقساط به صورت ماهانه در نظر گرفته شده است.
براي محاسبه كارمزد از فرمول زير استفاده ميشود:
مدت × نرخ × مانده ابتداي دوره
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ = كارمزد قرضالحسنه
1200
نكته قابل ذكر در اينجا اين است كه در محاسبه كارمزد دربدو پرداخت قرضالحسنه تاريخ پرداخت حائز اهميت است. در واقع در اين مورد ماه به دو نيمه تقسيم ميشود. از ابتدا تا پانزدهم و از پانزدهم تا آخر ماه. بدين صورت كه اگر پرداخت قرضالحسنه در نيمه اول ماه باشد آن ماه در محاسبه كارمزد حساب ميشود و اگر پرداخت در نيمه دوم باشد آن ماه حساب نميشود.
مثال : اگر دو ميليون ريال وام در تاريخ 16/7/83 پرداخت شود:
4 × 5 × 000,000,2
333/33 = ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ = كارمزد سال جاري
1200
و اگر در تاريخ 15/7/83 پرداخت شود:
4 × 6 × 000,000,2
40000 = ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ = كارمزد سال جاري 1200
براي محاسبه كارمزد سالهاي بعد به شرح زير عمل ميكنيم:
ابتدا وام را قسطبندي ميكنيم. يعني 600,2 ريال را تقسيم بر 36 كنيم:
75000 + (35 × 55000 ) = 36 ÷ 2000000
براي محاسبه كارمزد سال 84 بايد مانده ابتداي سال 84 را داشته باشيم .
295000 = (55000 × 4 ) + 75000 : ميزان اقساط پرداختني در سال 83
1705000 = 295000 – 2000000 : مانده ابتداي سال 84
4 × 12 × 000,705,1
68200 = ــــــــــــــــــــــــــــ = كارمزد سال 84
1200
كارمزد سال 85 :
660000 = 55000 × 12 = ميزان اقساط پرداختني در 84
000,045,1 = 660000 – 000,705,1 : مانده ابتداي سال 85
4 × 12 × 000,045,1
41800 = ـــــــــــــــــــــــــــــ : كارمزد سال 85
1200
كارمزد سال 86 :
660000 = 55000 × 12 : ميزان اقساط پرداختي 85
385000 = 660000 – 000,045,1 : مانده ابتداي سال 86
4 × 7 × 385000
981/8 = ـــــــــــــــــــــــــــــــ = كارمزد سال 86
1200
عمليات حسابداري قرضالحسنه :
1- ثبت حساب انتظامي قراردادها:
بدهكار – حساب انتظامي قرار دادها – قرضالحسنه اعطايي 1 ريال
بستانكار – طرف حساب انتظامي 1 ريال
2- ثبت وثايق و تضمينات :
بدهكار – حساب انتظامي وثايق و تضمينات مربوط به مبلغ ترهين / اسمي
بستانكار – طرف حساب انتظامي به مبلغ ترهين / اسمي
3- پرداخت قرضالحسنه و اخذ كارمزد :
بدهكار _ حساب مشتري به مبلغ كارمزد سال اول
بستانكار ـ حساب كارمزد دريافت به مبلغ كارمزد سال اور
بدهكار – حساب قرضالحسنه اعطايي به ميزان قرضالحسنه پرداختي و كارمزد سالهاي آينده
بستانكار – حساب مشتري به مبلغ قرضالحسنه پرداختي
بستانكار – حساب كارمزد سالهاي آينده به مبلغ كارمزد سالهاي آينده
لازم به ذكر است مبلغ كارمزد سالهاي آينده هر سال با قسط فروردين ماه همان سال از مشتري اخذ ميگردد و سند زير صادر ميگردد:
بدهكار _ كارمزد سالهاي آينده به مبلغ كارمزد سال مربوطه
بستانكار _ كارمزد دريافتي به مبلغ كارمزد سال مربوطه
4- دريافت اقساط :
بدهكار _ حساب مشتري / صندوق به مبلغ اقساط دريافتي
بستانكار _ حساب قرضالحسنه اعطايي به مبلغ اقساط دريافتي
خاتمه قرارداد و تسويه حسابهاي مربوطه:
بدهكار _ طرف حساب انتظامي و ثايق و تضمينات به مبلغ ترهين / اسمي
بستانكار _ حساب انتظامي و ثائق و تضمينات به مبلغ ترهين / اسمي
بدهكار _ طرف حسابهاي انتظامي قراردادها مبلغ 1 ريال
بستانكار _ حساب انتظامي قراردادها ـ قرضالحسنه اعطايي مبلغ 1 ريال
لازم به يادآوري است كه پس از اخذ كليه اقساط ساير حسابها تسويه خواهد شد و فقط ثبتهاي فوق انجام ميشود.
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.