پایان نامه تحولات اجتهاد در ادوار مختلف فقه اماميه
فهرست محتوا
فهرست مطالب
- چکیده…………………………………………………………………………………………………………………. 1
- مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………… 2
- الف) بیان مساله……………………………………………………………………………………………………… 4
- ب) پیشینه پژوهش 4
- ج) سؤالات تحقیق………………………………………………………………………………………………….. 7
- د) فرضیهها…………………………………………………………………………………………………………… 7
- ه) روش تحقیق 7
- و) اهداف پژوهش 7
- ز) ساماندهی تحقیق………………………………………………………………………………………………… 8
- فصل اول: کلیات (تعاریف، مفاهیم و تاریخچه)
- 1-1 معنای لغوی اجتهاد 9
- 1-2 اجتهاد در اصطلاح شرعی 10
- 1-3 فقه در لغت و اصطلاح شرعی 11
- 1-4 تعریف امامیه 13
- 1-5 آیات الاحکام 13
- 1-6 تاریخچه اجتهاد 14
- 1- 6-1 الف) دوره تشریع………………………………………………………………………………………. 14
- 1-6-2 ب) دوره تفریع…………………………………………………………………………………………… 15
- 1-7 سیر فقه و اجتهاد در تاریخ اسلام………………………………………………………………………… 17
- 1-8 پیوند فقه واجتهاد 18
- 1-9 ریشه دینی اجتهاد 19
- 1-10 اجتهاد و چگونگی آن 20
- 1-11 آموزش صحیح اجتهاد…………………………………………………………………………………….. 20
- 1-12 اصل اجتهاد از دیدگاه قرآن……………………………………………………………………………… 21
- 1-13 مقدمات اجتهاد……………………………………………………………………………………………… 22
- 1-14 آیا اسلام اجازهٔ اجتهاد را در هر عصری و برای هر فردمید هد یا تنها برای برخی افراد یا عصرها اجازه میدهد؟ 24
- 1-15 انوع اجتهاد 26
- 1-15-1 اجتهاد مشروع…………………………………………………………………………………………… 26
- 1-15-2 اجتهاد ممنوع 27
- 1-16 اجتهاد دارای دو معنا و مفهوم است 29
- 1-16-1 الف) اجتهاد از راه رأی و تفکر شرعی 29
- 1-16-2 ب) اجتهاد از راه منابع شرعی 29
- 1-17 روند آینده حرکت اجتهاد چیست؟ 29
- 1-18 فقه و اجتهاد در عصر غیبت 30
- 1-19 منابع فقه از دیدگاه شیعه 31
- 1-20 منابع اجتهاد و دیدگاهها 33
- 1-21 نمونههایی از مسائل فقهی و اجتهادی از منظر فقها شیعه و اهل سنت 34
- 1-21-1 احکام وضو 34
- 1-22 اجتهاد واجب کفایی 36
- فصل دوم: تأثیر مکان و زمان و عرف و احوال آدمیان در اجتهاد
- 2-1 عوامل تحول اجتهاد…………………………………………………………………………………………. 39
- 2-2 مفاهیم زمان و مکان 39
- 2-3 معنای لغوی مکان 42
- 2-3-1 نمونههایی از نقش تحول مکان در تحول اجتهاد..42
- 2-4 معنای لغوی زمان………………………….43
- 2-4-1 نمونههایی در زمینه تحول اجتهاد با تحول زمان……………………………………………………. 43
- 2-5 معنای لغوی عرف 44
- 2-5-1 نمونهای از نقش تحول عرف در تحول اجتهادی………………………………………………….. 45
- 2-6 نقش احوال آدمیان در تحول فقه اجتهادی……………………………………………………………… 46
- 2-6-1 نمونهای از تحول آدمیان در تحول فقه اجتهادی 46
- 2-7 اسلام و مقتضیات زمان 46
- 2-8 نقش زمان و مکان در اجتهاد 47
- 2-9 دخالت دو عنصر زمان و مکان در اجتهاد 48
- 2-9-1 احکام و قوانین ثابت و پایدار…………………………………………………………………………. 48
- 2-9-2 احکام متغییر و غیر ثابت 48
- 2-10 مفهوم نسخ در احکام 49
- 2-11 علت تغییر قبله مسلمانان 51
- 2-12 مفهوم تأثیر گذاری زمان و مکان 52
- 2-12-1 تبعیت احکام اسلام از ذوق و سلیقه 52
- 2-12-2 تبعیت احکام دینی از پدیدههای جدید اجتماعی، صنعتی و علمی 53
- 2-12-3 تأثیر به معنای تغییر و نسخ احکام الله 53
- 2-12- 4 تغییر حکم الله واقعی 54
- 2-13 نقش زمان و مکان در اجتهاد از دیدگاه قران کریم و ارائه مصادیق و نمونههای از آن کتاب سعادت بخش و انسان ساز 55
- 2-14 تعریف مساله تدریجی بودن احکام و فلسفه آن 56
- 2-15 جایگاه زمان و مکان در روایات 58
- 2-15-1 زمان و مکان در روایات اهل بیت علیهم السلام..58
- 2-15-2 رنگ کردن مو…………………………………………………………………………………………… 58
- 2-15-3 شکل لباس 58
- 2-15-4 برخورد با اسیران 59
- 2-15-5 فروش ادوات جنگی به مخالفان 59
- 2-16 نقش زمان و مکان در سیره معصومین 59
- 2-17 ادله امکان تغییر برخی از احکام 60
- 2-17-1 اصل تبعیت احکام از مصالح و مفاسد واقعی 61
- 2-17-2 اصل ولایت فقیه و اختیارات ولی امرمسلمین 63
- 2-18 مثالهایی از احکام حکومتی واختیارات حاکم اسلامی از نظر مطهری 64
- 2-19 قاعدههای که مصصح برخی از تغییرات و تحولات در احکام اسلامی است عبارتند از 65
- 2-19-1 قاعده لاضرر 65
- 2-19-2 قاعده نفی عسر و حرج 65
- 2-19-3 اصل تقدم اهم بر مهم در باب تزاحم………………………………………………………………. 67
- 2-20 تأثیر زمان و مکان در اجتهاد از نظر امام خمینی (ره) 68
- 2-21 نقش زمان و مکان در آرای فقهی فقها 70
- 2-21-1 نظریه مرحوم آیت الله العظمی بروجردی 70
- 2-21-2 نظریه علامه شهید صدر 70
- 2-22 نظر فقهای امامیه درباره تحول اجتهاد 71
- 2-22 نتایج قائل شدن به تأثیر زمان و مکان در ابعاد مختلف جامعه اسلامی، از این قرار است 73
- فصل سوم: مهمترن مباحث تحول اجتهاد در ادوار مختلف امامیه
- 3-1 تحولات اجتهاد در ادوار فقه امامیه 76
- 3-1-1 دوره اول، عصر پیدایش مبادی اجتهاد……………………………………………………………….. 76
- 3-1-2 آسان بودن اجتهاد در دوره اول 78
- 3-2 منابع اجتهاد و تفقه 80
- 3-2-1 عوامل پیدایش تدریجی اصول احکام 81
- 3-3 دومین دوره عصر تمهید و زمینه سازی به کارگیری اجتهاد 81
- 3-4 زمان پیدایش پدیده انسداد باب اجتهاد 82
- 3-5 دلایل گستردهتر اجتهاد در دوره دوم 82
- 3-5-1 امر امامان به تفریع و تطبیق 82
- 3-5-2 امر امامان به صادر کردن فتوا………………………………………………………………………….. 83
- 3-5-3 پذیرش امام شیوه معاذ را در بیان فتوا……………………………………………………………….. 83
- 3-5-4 تدوین کتابهای اصولی در این دوره………………………………………………………………….. 84
- 3-5-5 ارجاع امامان به بعضی از عالمان………………………………………………………………………. 84
- 3-5-6 منع از فتوای بدون علم………………………………………………………………………………….. 85
- 3-5-7 امر امام به رها کردن اراء دیگران……………………………………………………………………… 85
- 3-6 اجتهاد صحابه…………………………………………………………………………………………………. 85
- 3-7 اجتهاد تابعین 85
- 3-8 از پیشوایان دیگر شیعه در عصر تابعین 86
- 3-8-1 اجتهاد در عصر امام باقر (ع) 86
- 3-8-2 نمونهای از اجتهاد امام باقر 87
- 3-8-3 نقش امام صادق در گسترش اسلام 88
- 3-9 مشهورترین فقیهان در زمان تابعان عبارتند از 90
- 3-10 اجتهاد در زمان تابعان تابعین 90
- 3-10-1 امامان شیعه در زمان تابعان تابعین 91
- 3-11 کتابهای حدیثی شیعه 92
- 3-12 دوره سوم، عصر تدوین قواعد اصول و عناصر مشترک اجتهادی 92
- 3-12-1 نخستین کسی که علم اصول را تدوین کرد……………………………………………………….. 93
- 3-12-2 ویران شدن بنیاد اخباریگری توسط ابن جنید 93
- 3-13 دوره چهارم، عصر به کارگیری عناصر مشترک اجتهاد منابع 94
- 3-13-1 نتایج مفید عمل شیخ طوسی 95
- 3-13-2 ایستایی و رکود اجتهاد پس از شیخ………………………………………………………………… 96
- 3-14 دوره پنجم، عصر گسترش استدلال در مسائل اجتهاد 96
- 3-14-1 ابن ادریس طلایه دار دوره پنجم 97
- 3-14-2 نتایج مفید کار ابن ادریس 98
- 3-14-3 آثار ابن ادریس 98
- 3-15 دوره ششم، عصر تکامل اجتهاد 99
- 3-16 دوره هفتم، عصر ژرف اندیش در بحثهای اجتهادی 100
- 3-16-1 نوآوریهای شیخ در علم اصول 101
- 3-17 دوره هشتم، عصر کاربرد فارگیر اجتهاد نوین 101
- 3-17-1 امام خمینی طلایه دار دوره هشتم………………………………………………………………….. 101
- 3-17-2 منابع اجتهاد از دیدگاه امام 103
- 3-17-3 ویژگیهای امام در مقام استنباط 103
- 3-17-4 اجتهاد معتبر از دیدگاه امام 104
- 3-17-5 شیوه اجتهادی امام 105
- 3-17-6 روش امام راحل در طرح مسائل فقهی 106
- 3-17-7 نتایج مفید کار عظیم امام راحل در حوزه فقه اجتهادی 106
- 3-18 معنای لغوی ادوار…………………………………………………………………………………………. 108
- 3-19 ملاک ادوار فقه شیعه 108
- 3-20 ادوار فقه شیعه 109
- 3-21 دوره اول حضور امام 110
- 3-22 ویژگی این دوره (اول) 112
- 3-23 دوره تشریع از آغاز بعثت تا رحلت پیامبر 112
- 3-23-1 کیفیت پیدایش فقه در این مرحله 113
- 3-23-2 خاستگاه فقه و تشریع در این دوره 113
- 3-23-3 مکان و زمان وحی 114
- 3-23-4 چگونگی دعوت پیامبر 114
- 3-23-5 تدوین فقه و شریعت 115
- 3-23-6 اجتهاد پیامبر 115
- 3-23-7 اجتهاد در زمان صحابه 117
- 3-23-8 وضعیت کلمه فقه و فقیه در مرحله تشریع 117
- 3-24 دوره دوم، تفسیر و تبیین شریعت از سال 11 ه ق تا آغاز غیبت صغری (260 ه ق) 118
- 3-24-1 امتیازات فقه شیعه 119
- 3-25 دوره سوم: عصر محدثان یا شکوفایی اجتهاد و قانونمندی فقه از آغاز غیبت صغری (260 ه ق) تا ظهور شیخ الطایفه 436 ه ق) 120
- 3-25-1 ویژگیهای دوره سوم فقه شیعه 120
- 3-25-2 امتیازات دوره سوم 121
- 3-26 دوره چهارم: عصر کمال و اطلاق اجتهاد از ظهور (شیخ الطائفه 436 ه ق تا رحلت او 360 ه ق) 122
- 3-26-1 امتیازات دوره چهارم 123
- 3-27 دوره پنجم: رکود دانش فقه یا عصر تقلید……………………………………………………………. 124
- 3-28 دوره ششم: عصر نهضت مجدد مجتهدان 126
- 3-28-1 امتیازات دوره ششم 126
- 3-29 دوره هفتم: عصر پیدایش مذهب اخباریان 129
- 3-29-1 امتیازات دوره هفتم 128
- 3-30 دوره هشتم: عصر جدید استنباط یا عصر اعتدال و تکامل اجتهاد 129
- 3-30-1 نقش وحید بهبهانی در نوسازی علم اصول………………………………………………………. 130
- 3-30-2 پیدایش اخباریان و مقاومت اصولیون……………………………………………………………… 130
- 3-31 موارد اختلاف بین اصولیین واخباری 132
- 3-31-3-1 اجتهاد و تقلید 132
- 3-31-3-2 ضرورت علم اصول فقه 132
- 3-31-3-3 بحث حجیت ظن………………………………………………………………………………….. 132
- 3-31-3-4 ادله احکام 132
- 3-31-3-5 دلیل عقل 133
- 3-31-3-6 اصول عملیه 133
- 3-32 امتیازات دوره هشتم 133
- 3-34 ویژگیهای دوره هشتم 134
- 3-35 دوره نهم، عصر حاضر یا تعمیق و توسعه مباحث و اوج گیری اجتهاد از مرجعیت شیخ انصاری (1266 ه ق تا تدوین قانون اساسی ایران 1399 ه ق) 135
- 3-35-1 امتیازات دوره نهم 136
- 3-35-2 ویژگیهای دوره نهم 137
- 3-36 دوره دهم، عصر تجربه عملی ساختن فقه یا عصر حاکمیت فقه از تدوین فقه قانون اساسی جمهوری اسلامی (1399 ه ق تا زمان حاضر) 138
- 3-36-1 دیدگاه امام خمینی در خصوص فقه واجتهاد 139
- 3-36-2 دیدگاه رهبر معظم انقلاب درباره بایستههای حوزه و فقه 140
- فصل چهارم: انفتاح و انسداد در باب اجتهاد
- 4-1 معنی لغوی انفتاح و انسداد……………………………………………………………………………….. 142
- 4-2- زمان انسداد 143
- 4-3 علل پیدایش پدیده انسداد باب اجتهاد 143
- 4-4 پیامدهای منفی انسداد باب اجتهاد 146
- 4-5 زمزمههای اولیه پیدایش اخباریون 146
- 4-6 تاریخ اخباریون 147
- 4-7 احیاگران مکتب اخباری 148
- 4-8 گوشههایی از طرز تفکر اخباریون 149
- 4-9 برخورد اخباریان با قران…………………………………………………………………………………… 150
- 4-10 شکست مکتب اخباری 151
- 4-11 امتیازات مبارزات وحید بهبهانی 153
- 4-12 فتح باب عملی در اجتهاد 154
- فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات
- 5-1 نتیجه گیری 156
- 5-1-1 پیشنهادات 158
- منابع فارسی 160
- منابع عربی 164
- مقالات و مجلات 165
چکیده
اجتهاد به معنای عام آن یکی از اساسیترین و عمومیترین مسائل حیاتی انسان میباشد، مسئله اجتهاد فطری است و اختصاص به مکتب تشیع ندارد. بلکه در معنای خاص آن میتواند به عنوان مبنای گفتمان و سوژه قابل بحث و معیار و محور مشترک و قابل توجه در میان مذاهب اسلامی به ویژه در عصر حاضر مطرح باشد. و به عنوان یکی از عناصر وحدت بخش در میان مسلمانان مورد توجه قرار گیرد و همچنین شکاف بین سنت و مدرنیم را پر کند و به دین قوت بخشد. زیرا منابع استخراج احکام شریعت کتاب، سنت، اجماع، عقل میباشد و روایت و احادیث و آیات متعددی نسبت به جایگاه اجتهاد در اسلام وجود دارد. اجتهاد که عبارت است از استخراج احکام عملی اسلام از ادله معتبر شرعی، و یافتن پاسخ برای مسائل جدید به عهده آن است، اهمیت و ضرورت وجودیش در همگام نمودن فقه با نیازهای متغیر بشری، در تطبیق و هماهنگ نمودن عمل فرد و جامعه با موازین شرعی، آشکار میگردد. مسلماً با گذر زمان، پیشرفت تمدن بشری و زیاد شدن ارتباطات جوامع گوناگون، موضوعاتی جدید و رویدادهایی تازه به وقوع میپیوندند که به علت ابتلا جامعه اسلامی به آنها، پاسخ میطلبند و تنها راه پاسخ به آنها متوسل شدن به اجتهاد است. این پایان نامه که به روش کتابخانهای تدوین شده است با عنوان بررسی تحولات اجتهاد در ادوار مختلف فقه امامیه به بهره گیری از منابع فقهی، تاریخی، به تحولات اجتهاد پرداخته و میکوشد تا تحولات اجتهاد و ضرورتهای آن را در ادوار مختلف فقه امامیه به عنوان تاثیرگذارترین موضوع در تاریخ فقه مورد کنکاش قرار داده و اهمیت آن را به رخ کشد. زیرا یکی از افتخارات فرقه امامیه این است که، به علت حرکت معتدلانه و بدون هر گونه افراط و تفریط خود هیچ گاه باب اجتهاد را به روی خویش مسدود نساختند. بدین سبب میتوان گفت این تلاشها میتواند سرفصلی برای یک تحقیق مفصل فقهی و تاریخی در این موضوع باشد.
واژگان کلیدی: اجتهاد، فقه امامیه، ادوار فقه
مقدمه
اجتهاد یکی از برجستهترین شاخصههای فقه اسلامی به ویژه شیعه است. بدون شک دانستن تاریخ پیدایش و تحوّل هر علم در درک مسائل آن علم نقش بسزایی دارد. پیشینه اجتهاد به عصر پیامبر اکرم ص باز میگردد عمده احکام و اوامر و نواهی الهی در دوران اقامت در مدینه و تشکیل حکومت اسلامی توسط آن حضرت، در قالب آیات مدنی قرآن کریم ابلاغ گردید. به این ترتیب، در زمان حیات رسول خدا ص هر دو منبع اصلی استنباط احکام، کتاب و سنت، در کنار یکدیگر شکل گرفتند. اجتهاد در طول تاریخ زندگی بشری نیرویی است که فقه را با مظاهر نوین زندگی همگام میکند و از ناحیه مصادیق، تطور و گسترش میبخشد. در عین حال، اصل تشریع را همواره ثابت نگاه میدارد. پس اجتهاد وسیلهای است که فقه را از رکود و توقف در برابر رویدادهای زمان حفظ و آن را با احتیاجات و نیازهای نوین زندگی بشری، هماهنگ مینماید. پس اجتهاد برای فقه اسلامی امری ضروری است. زیرا بدون آن فقه هیچ گاه نمیتواند پویا و متحرک و همگام با رویدادهای زندگی انسانها در بستر زمان باشد. آن چه امروز گاهی به عنوان نارسایی فقه عنوان میشود، واقعاً نارسایی موهومی است. انسداد باب اجتهاد، پیامدهای ناگوار و دردناکتر از همه، رکود و جمود در فقه و اصول را در حوزههای علمیه اکثر بلاد اسلامی به همراه داشت که دامنه آثار منفی آن، فقه دیگر مذاهب را نیز فرا گرفت و حتی فقه شیعی نیز از تأثیرات منفی آن در امان نماند. اجتهاد آن قدرها صعب الوصول نیست، از آن جایی که اجتهاد، هدف علم اصول فقه و ثمره آن است؛ در میان شیعه و دیگر مذاهب دارای پایگاه ویژهای میباشد، همه مشکلات ناشی از بیقانونی، در پرتو شایستگی و کاردانی اجتهاد پویا، حل و فصل میگردند. در این روزگار بر اساس اندیشه شیعه، به خاطر دوری از رهبران معصوم، راهی به سوی علم به احکام شریعت جز اجتهاد وجود ندارد و هیچ مرجع دیگری را جز مجتهد نمیتوان سراغ داشت که برای حوادث روزافزونی که در جوامع بشری پدید میآیند، حکم و قانون جامعی ارائه کند. بنابراین، اجتهاد و مرجعیت دینی، از اعتقادات مهم شیعیان در عصر غیبت به حساب میآید. فقه اجتهادی و احکام شریعت مبتنی بر منابع اجتهاد و پایههای معتبر شرعی است. نخستین و مهمترین آنها اصول احکام و قوانین کلی است که خداوند آنها را در ضمن حدود 500 آیه بیان نموده است و دومین منبع مهم، شناخت سنت رسول خدا است که در آن شرایط و موانع احکام به گونه کامل بیان گردید و این منبع از برای مجتهد در مقام استنباط احکام حوادث واقعه و موضوعات مستحدثه، نقش بسیار مهمی را دارد باید دانست در صورتی که اجتهاد در منابع فقهی به کار گرفته نشود، منابع فقه هیچ گاه نمیتوانند در برابر رویدادها و مسائل تازه پاسخگو شوند و نیز فقه هیچ گاه نمیتواند از توسعه مصادیق و فروع برخوردار گردد، و بدین سبب برخی از عالمان و دانشیان اسلامی، اجتهاد را واجب عینی و برخی دیگر واجب کفایی دانستهاند، و این بدین جهت است زیرا با اعمال آن در منابع فقهی، نه تنها موجب میشود که تفکر فقهی را در قالبهای ثابت متحجر و منجمد و راکد نگردد و قوانین و احکام دینی به صورت سنتهای راکد و اعمال تکراری و بی روح در نیاید و در برابر رویدادها و پدیدههای جدید و مسائل تازه از حرکت باز نایستد و در برابر مقتضیات زمان و شرایط آن بیگانه نگردد، بلکه علاوه بر این عاملی است که طرز تفکر اسلامی را پیشاپیش زمان و پدیدههای آن همواره در حرکت قرار میدهد.
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.