پایان نامه جایگاه شهادت زنان در حقوق ایران و فقه اسلامی
فهرست محتوا
فهرست مطالب
- چکیده ………………………………………………………………………… 10
- مقدمه ………………………………..………………………………………… 11
- بیان مسئله……………………………………………………………………… 13
- سؤالات تحقیق ………………………………………………………………………15
- فرضیات- اهمیت و ضرورت تحقیق ……………………………………………………… 15
- روش پیشینه تحقیق ………………………………..………………..……….…… 15
- سؤالات پژوهش …………………………………………………………………… 15
- فرضیات پژوهش ………………………………..…………………..……….…… 15
- ساختار تحقیق ………………………………..……………………….…….…… 16
- فصل اول:
- کـلیـات تحقیق
- شهادت در لغت و اصطلاح……………………………..………………………. 18
- معنی لغوی شهادت……………………………..…………………………… 18
- معنای اصطلاحی شهادت……………………………..……………………….19
- دلایل شرعی شهادت……………………………..………….………………. 21
- 1-3-1-سنت……………………………..…………………….….…………. 21
- 1-3-2- اجماع……………………………..…………………………………. 21
- 1-3-3-روایات ……………………………..……………………..…….……. 21
- شهادت حق است یا تکلیف؟ ……………………………..………….………. 21
- از منظر فقه ……………………………..……………………….…….….22
- از منظر قانون ……………………………..………………………..……. 22
- مواد قانون آیین دادرسی کیفری ……………………………..……………..….22
- 1-8- مواد قانون آیین دادرسی مدنی ……………………………..………………….22
- مواد اصلاح قانون آیین دادرسی کیفری در خصوص محاکم جنائی ………….………….23
- قانون امور حسبی ……………………………..…………………………. 23
- عنوان صفحه
- آئین نامه دادسرا و دادگاههای ویژه روحانیت …………………………..………… 23
- 1-12-سابقه تاریخی ……………………………..……………………………..…. 23
- 1-13-شرایط شهادت (شاهد) ……………………………..…………………………. 24
- 1-13-1- شرایط شاهد به استناد مواد قانونی…………………………………..……… 24
- 1-13-2-شرایط شاهد از نظر فقها ……………………………..……………….……. 26
- 1-13-2-1- بلوغ ……………………………..………………………….……. 26
- 1-13-2-2- عقل ……………………………..…………..……………………. 28
- 1-13-2-3-ایمان ……………………………..………….……………………. 29
- 1-13-2-4- عدالت ……………………………..……….…………..…………. 29
- 1-13-2-5- طهارت مولد (حلال زاده بودن) …………………..….………..…………. 30
- 1-13-2-6- انتفای تهمت در شهادت ……………………..……..………………….31
- 1-13-2-7- موارد جلب منفعت ……………………………..……………………. 31
- 1-13-2-8-موارد دفع ضرر به وسیله شهادت …………………………….…………. 31
- شهادت زنان در قوانین مدنی ……………………………..…………………. 32
- کیفیت شهادت ……………………………..………………………………. 32
- 1-15-1-منطبق بودن شهادت با دعوی ……………………………..……………….33
- توافق شهادت شهود در معنا ……………………………..……………………. 33
- نصاب شهادت زنان در میان مذاهب اسلامی …………………………..….……….33
- شهادت بر شهادت زنان ……………………………..……….………………. 34
- مقایسه با کنوانسیون حقوق زنان ……………………………..…………………. 35
- فصل دوم:
- وضعیت شهادت زن در حقوق ایران و فقه اسلامی
- 2 ـ وضعیت شهادت زن در حقوق ایران و فقه اسلامی ………………………………..…… 37
- 2-1- شهادت زنان در قوانین جزایی ……………………………..………………….…. 37
- 2-2- بررسی ارزش شهادت زنان در قوانین ……………………………..…………….…. 37
- 2-3- شهادت زن در نظریه رایج فقها ……………………………..……………………. 38
- عنوان صفحه
- 2-4- وضعیت شهادت زن در قرآن کریم …………………………..………………..… 41
- 2-5- شهادت زن در روایات …………………………..……………..……………… 43
- 2-6- حکمت عدم برابری شهادت زن و مرد ……………………………..……………… 47
- 2-7- دلیل وجوب شهادت …………………………..……………..…………….… 51
- فصل سوم:
- عدد شهود و جنسیت در شاهد
- 3- عدد شهود و جنسیت در شاهد …………………………..………………..……… 54
- 3-1- مواردی که فقط شهادت مردان پذیرفته است …………………………..….………54
- مواردی که شهادت مردان و زنان با همدیگر پذیرفته میشود …………………….… 54
- 3-3- شهادت سه مرد و دو زن …………………………..…………….………….… 55
- 3-4- شهادت دومرد و چهار زن …………………………..…………….………….… 55
- 3-5- شهادت یک مرد و دو زن …………………………..……………..………….…56
- 3-6- مواردی که شهادت زنان به تنهایی پذیرفته میشود …………………………….……56
- 3-6-1-شهادت دو زن …………………………..…………….…………..…..… 56
- 3-6-2- شهادت یک زن …………………………..…………………………….… 57
- 3-7-موارد استثناء از عدم پذیرش شهادت زنان در حدود ………………………………… 57
- 3-7-1- استثناء از حد زنا (رجم) و ادله آن …………………………..………..……… 57
- 3-8- دلیل پذیرش شهادت سه مرد و دو زن در اجرای رجم …………………..…..….…… 57
- 3-8-1-استثناء از حد زنا (جلد) …………………………..……………….………… 58
- 3-9-آراء نظریات و ادله آنان …………………………..…………….…….……..… 58
- 3-9-1- قائلین به پذیرش و استدلالهای آنان …………………………..……..…….. 58
- 3-9-2-ادله شهادت دو مرد و چهارزن …………………………..…………………… 60
- 3-9-3-حد سحق و لواط …………………………..……………………………… 61
- 3-10-آراء و نظریات قائلان به استثناء شهادت زن ………………………..…………….. 61
- 3-10-1-ادله قائلان به استثناء شهادت زن ………………………….………………… 62
- 3-10-2-ادله قائلان به عدم پذیرش شهادت زنان در لواط و سحق ……….………………… 63
- عنوان صفحه
- 3-11-روایات…………………………..………………………………………… 63
- 3-12-اجماع…………………………..………………………………………… 64
- 3-13-شبهات و احتمالات در استدلال به روایات. …………………………………….… 64
- 3-13-1-احتمال اول…………………………..…………….………………..… 65
- 3-13-2-احتمال دوم…………………………..………………………………… 65
- 3-13-3-احتمال سوم …………………………..…………….……..………..… 66
- 3-13-4-احتمال چهارم …………………………..……………………………… 67
- 3-14-جمع بین روایات شهادت زنان درباب حدود ………………………..……..….….… 70
- بررسی تساوی شهادت زن و مرد از نظر تعداد…………………………..………… 71
- 3-16-آرا و نظریات …………………………..……………..………….……….… 71
- 3-17-ادله اثبات تساوی عدد در شهادت مرد وزن……………………………..………… 71
- 3-17-1-الغای خصوصیت عرفی و تنقیح مناط …………………………..……………. 71
- 3-18- اطلاق و عدم تقیید به دو زن و ترک استفصال از آن در برخی روایات باب شهادت ….…… 72
- 3-19-روایاتی که با صراحت دلالت بر تساوی شهادت زن با مرد دارد ………………….…… 76
- 3-20-ادله عدم تساوی شهادت زن و مرد …………………………..……………….… 76
- 3-20-1-کتاب …………………………..…………….……………………..… 77
- 3-20-2-اصل و قاعده عدم حجیت شهادت زنان …………………………………….…. 77
- 3-20-3-مبنای اصل …………………………..…………….………….……..… 77
- 3-20-4-مدرک قاعده …………………………..…………………..…………… 77
- 3-20-5-کیفیت استدلال …………………………..…………….…………….… 77
- 3-20-6-روایات …………………………..……………..……………….….… 78
- 3-20-6-1-روایات دسته اول و کیفیت آن …………………………..………………78
- 3-20-6-2-روایات دسته دوم و کیفیت آن ………………………….……………… 79
- 3-21-استدلال صاحب مستند برای لزوم چهارشاهد زن ……………………………..…… 80
- 3-22-ضابطه کلی در عدم قبول شهادت زنان …………………………..……………… 82
- 3-23-آرا و نظریات …………………………..……………….………………..… 83
- عنوان صفحه
- 3-24-ادله قائلان به قاعده …………………………..………………………………. 83
- 3-24-1-ادله قائلان عدم پذیرش شهادت زنان …………………………..…………….. 83
- 3-24-2-روایت سکونی …………………………..……………..……………….… 84
- 3-25-شهادت زنان در قتل …………………………..……………..…………….….84
- 3-25-1-شهادت در قانون مجازات اسلامی …………………………..………………… 84
- 3-25-2-شهادت زن در اثبات قتل خطایی یا شبه خطا …………………………..…….… 84
- 3-26-شهادت زن دراثبات قتل موجب قصاص …………………………..……………..… 85
- 3-26-1-آرا و نظرات…………………………..……………………….……..… 85
- 3-27-ادله عدم حجیت شهادت زنان در قصاص……………………..……………..…..… 86
- 3-27-1-ادله قول به عدم حجیت شهادت زنان در قصاص………………………………… 86
- 3-27-2-ادله قول به حجیت شهادت زنان در قصاص…………………………….……..…88
- 3-27-3-ادله قول به تفضیل بین دیه و قصاص…………………………..….…….….… 89
- 3-28- بیان جمع دیگر بین روایات …………………………..…………….…..……… 90
- 3-29-قول به تخییر…………………………..……………………………….…… 91
- 3-30-قول به تساقط…………………………..…………….……………….…..… 92
- 3-31-شهادت زنان در تعزیرات…………………………..……………..………….… 92
- نتیجه گیری…………………………..……………………………………………94
- منابع و مآخذ…………………………..…………….………………….……..… 97
- چکیده انگلیسی ………………………………………………….………………101
چکیده:
شهادت یکی از قدیمیترین ادلهای است که تمامی ملل در ادوار تاریخ برای اثبات دعوا به کار بردهاند. پرداختن پیرامون جایگاه شهادت زنان در حقوق ایران و فقه اسلامی و به منظور رفع نگرش تبعیض آمیز و تقدم مقررات و رویههای نادرست و ناعادلانه در مورد زنان است که هم با کرامت انسانی و عدالت فردی و اجتماعی مغایر است و هم مانع رشد و توسعه فرهنگی در کشور است. در حقوق ایران جنسیت نقش مهمی در اعتبار شهادت دارد. یعنی آیا زن یا مرد بودن تأثیری در شهادت دارد یا خیر؟ در مقررات قانونی جمهوری اسلامی ایران تفاوتهای در اعتبار شهادت زن نسبت به شهادت مرد وجود دارد که نگارنده در این پژوهش به بررسی آن مقررات و نیز مبنای فقهی آن پرداخته است.
قانون مدنی در ماده 1258 دلالت اثبات دعوی را 5 چیز شمرده است که یکی از آنها شهادت است. در امور کیفری و اثبات جرم نیز، شهادت به عنوان یکی از ادله به شمار میرود. در قانون مجازات اسلامی در بحث حدود و نیز قصاص نحوه اثبات آنها بوسیله شهادت بیان شده است در مقررات مربوط به آیین دادرسی مدنی و کیفری نیز از شهادت بعنوان دلیل اثبات حق یا اثبات جرم یاد شده است. شهادت در صورتی معتبر و در اثبات دعوی مؤثر است که شرایط لازم در شاهد و نوع ادای شهادت موجود باشد. در شهادت زنان بحث خاصی است که اثبات آن با شرایط خاص اگر نگوییم محال است لااقل بسیار مشکل است و شاید بدلیل احساسی و ظریف بودن زنان یا عدم توانایی زنان در تصمیم گیریهای قاطع و شاید حکمت آن هم حفظ آبروی اشخاص عدم هتک حرمت جامعه است.
واژگان کلیدی: زن، شهادت، حقوق ایران، فقه اسلامی
مقدمه:
در دنیای امروز از مسائل مهم و مورد توجه جوامع مساله حفظ رعایت حقوق زنان، تساوی حقوق زن و مرد و عدم تبعیض بر اساس جنسیت است. این احساس مخصوصاٌ در بین بسیاری از زنان وجود دارد که در طول تاریخ به آنها ستم رفته و حقوق و شأن انسانی آنها رعایت نگردید و حتی در دوره حاضر با همه پیشرفتهایی که نصیب زنان شده، باز هم در بسیاری از موارد شأن انسانی آنها رعایت نمیشود.
بدیهی است؛ هنگامی که ازحقوق زنان به میان میآید، راجع به شهادت دادن آنها نیز سخن و بحث میشود. اگرچه شهادت جزو حقوق نیست وتکیلف محسوب نمیشود. گاهی اوقات همین عدم تفکیک حقوق و تکالیف باعث بروز سوء تعیبر و اختلاف نظر میشود.
برای اهل تحقیق کافی است که بداند جامعه بشری قبل از اسلام چه طرز تفکر وایده ای درباره زن داشتهاند و شاید دیگر حاجت روا نباشد که که سیره نویسان و کتب تاریخ فصل جداگانه، یا کتابی مختص به عقاید امم و ملتها در مورد زنان بنویسند. چرا که خصال روحی و جهات موجودی هر امتی در لغت و آداب آن ملت تجلی میکند.
در هیچ تاریخ ونوشته ای قدیمی چیزی که حکایت از احترام و اعتناء شأن زن کند یافت نمیشود مگر مختصری در تورات و وصایای عیسی بن مریم (علیه السلام) که بنابر آن باید به زنان ارفاق کرده و تسهیلاتی فراهم نمود.
اما اسلام یعنی دینی که قرآن به عنوان کتاب قانون نازل گردیده است، در حق نظریهای ابلاغ کرده که از روزی که بشر پا به عرصهٔ دنیا گذاشته تازمان ظهور الام چنین طرز تفکری در مورد زن وجود نداشت. اسلام در این نظریه خود با تمام مردم جهان در افتاد و زن را آن طوری که هست و براساس آن آفریده شده به جهان معرفی کرد. اساسی که به دست بشر مفهوم شده و آثارش هم محو گشته است.
اسلام عقاید و آرای مردم را درباره زن و رفتاری که عملاٌ با زن داشتند بی اعتبار نموده، خط بطلان بر آنها کشید. اسلام در هویت زن میگوید؛ زن نیز مانند مرد است و هر انسانی چه مرد و چه زن فردی است که در ماده و عنصر پیدایش وی دو نفر انسان نر وماده شرکت و دخالت داشتهاند. و هیچ یک از این دو نفر بر دیگری برتری ندارند، مگر به تقوی. همچنان که خداوند میفرماید: «یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی، و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا، ان اکرمکم عندال… اتقیکم»؛ (حجرات /13)
هان ای مردم ما یک یک شما را از نر وماده آفریدیم و شما را تیرهها و قبایل قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید و بدانید که گرامیترین شما نزد خدا با تقوی ترین شماست.
آن گاه همین معنی راهم توضیح میدهد که عمل هیچ یک از این دو صنف نزد خدا ضایع و باطل نمیشود وعمل کسی به دیگری عاید نمیگردد. مگر این که خود شخص عمل خود را باطل کند و به بانگ بلند اعلام میدارد «کل نفس بما کسب رهینه» هر کس در گرو عمل خویش است، نه مثل مردم قبل از اسلام که میگفتند گناه زنان به عهده خود آنان و اعمال نیکشان و منافع وجودشان مال مردان بوده و تفاسیر مختلفی در مورد زنان و رفتار و گفتار در مورد خود و دیگران داشتند.
وقتی به حکم این آیات، عمل هریک از دو جنس مرد و زن چه خوب و چه بد برعهده خود اوست وهیچ مزیتی به حکم این آیات، جز با تقوی برای کسی نیست، و با در نظر داشتن اینکه که یکی از مراحل تقوی اخلاق فاضله چون ایمان با درجات مختلف و چون عمل نافع و عقل محکم و پخته و اخلاق خوب و صبر و حلم است، پس زنی که درجهای از درجات بالای ایمان را دارد، یعنی سرشار از علم است، یا عقلی پخته و زرین دارد، یا سهم بیشتر از فضایل اخلاقی را واجد است، چنین زنی در اسلام ذاتاً گرامیتر و از حیث درجه بلندمرتبهتر از مردی است که هم سنگ او نیست. حال آن مرد هر که میخواهد باشد. پس هیج کرامت و مزیتی نیست مگر به تقوی و فضیلت.
اگرچه احکام مشترک بین زن و مرد و احکامی که مختص به هریک از این دو طایفه است، دراسلام زن در تمامی احکام عبادی وحقوقی اجتماعی شریک مرد است. او نیز مانند مردان میتواند مستقل باشد وهیچ فرقی با مردان ندارد. نه در اکتساب و انجام معاملات، نه در تعلیم و تعلم، نه در بدست آوردن حقی که او سلب شده، نه در دفاع از حق خود و نه در احکامی دیگر؛ مگر در مواردی که طبیعت خود زن اقتضا دارد که مرد فرق داشته باشد. عمده اخیر الذکر مساله عهده داری حکومت، قضا، جهاد و رودرو بودن با مردان و حمله بر دشمن است اما وی از بسیاری خدمات در جنگ و مددرسانی به امور مختلف و حمایت از رزمندگان و مداوای آسیب دیدگان محروم نیست. آری زن به برکت اسلام از جایگاه ابزاری به جایگاه استقلالی خود راه یافت، اراده و عملش که تا ظهور اسلام گره خورده به اراده مرد بوده، از اراده و عمل مرد جدا شده و از تحت فشار ناعادلانه مردان درآمد و به مقامی میرسید که دنیای قبل از اسلام را با همه قدمت و درهمه ادوار چنین مقامی به زن نداده بود. مقامی به زن داد که در هیچ گوشه از هیچ صفحه تاریخ گذشته بشر نخواهید یافت واعلامیه ای در حقوق زن به مثل اعلامیه قرآن نخواهید جست که میفرماید: «لا جناح علیکم فیما فعلن فی انفسهن بالمعروف».[1]
از لحاظ حقوقی هم قانون گذار به شهادت توجه زیادی کرده تا جایی که آن را یکی از ادله اثبات جرم به شمار آورده و به آن اهتمام و توجه ویژهٔ داشته است.
لذا پس از مراجعه به متون و منابع معتبر، با مطالعه و ترجمه آنها به صورت دسته بندی و تفکیک از جهات اشخاص، مذاهب و مستندات آنها که اغلب آیات، احادیث و نظرات فقهی میباشد جمع بندی و به رشته تحریر درآمده است.
الف) بیان مسئله
شهادت یکی از قدیمیترین ادله ایی است که تمامی ملل در ادوار تاریخ برای اثبات دعوی به کار بردهاند. شهادت در بسیاری از حقوق ملل قدیمی دارای ارزش غیرمحدودی بوده و به وسیلهای آن هر نوع دعوایی را میتوانستند اثبات نمایند. علت این امر آن بوده که بسیاری از ملل در ادوار متمادی آشنا به خط نبودند تا در روابط حقوقی خود سند تنظیم نمایند.
در مللی هم که دارای خط بودند افراد نادری از قبیل روسای مذهبی آن را میتوانستند و میتوانند در تنظیم سند به کار برند به همین دلیل اسناد و معاملات عموماٌ به وسیله علمای مذهب تنظیم و تسجیل میشد. پس از آنکه خط متداول گشت، افراد در معاملات خود سند تنظیم مینمودند و شهودی، گواهی خود را بر معامله در آن ورقه مینوشتند. این امر مدتی ادامه داشت و اکنون در بین بعضی از افراد مخصوصاٌ در روستاها و قصبات معمول است. به تدریج ارزش شهادت در اموری که میتوان سند کتبی برای آنها تنظیم نمود، مانند عقود وتعهدات کاسته شد.
قضا و شهادت از ابوابی است که ارتباط مستقیم با جامعه انسانی دارد. و همواره مردم در اجتماع به این امور سروکار دارند و قاضی بدون بینه و شهود در محاکم نمیتوانند به حق حکم کند.
لذا نیاز به تبیین مسائل و احکام مختلف آن براساس قوانین که متخذ از منبع وحی است وجود دارد و بر این اصل علمای بزرگ شیعه با استناد به مبانی و ادله اربعه فقه (قرآن مجید، سنت پیامبر (ص)، عقل، اجماع) و علمای اهل سنت با تمسک به قرآن مجید و سنت پیامبر (ص) و قیاس به بیان این مهم
پرداختهاند.
فقهای اسلامی اعم از سنی و شعیه درخصوص بینه که یک موضوع فقهی در ابواب قضا و شهادت است و با مراجعه به منابع فقهی معتبر و جمع آوری نظرات آنان که معروف و مشهود بودهاند و بینه و شهادت که در لسان نبی مکرم اسلام و ائمه طاهرین (علیهم السلام) بدان تصریح شده و با بیان «البینه علی المدعی» راه قضاوت اسلامی را به جامعه آموخته و از شهادت زنان به صورت صحیح بهره برداری، و تعلیم داده است.
باتحقیق فراوان در مییابیم که تمام مکاتب فقهی اسلام شهادت زنان را پذیرفتهاند و آیه «و استشهدوا شهدین من رجالکم فان لم یکونو ارجلین فرجل و مراتان ممن ترضون من الشهدا ان تضل احد ههما و فتذکراحد بهما علی الاخری» (بقره/282) و پارهای از روایات منقول از پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) و سایر پیشوایان دینی را مستند این مطلب قرار دادهاند.
لازم به ذکر است که در هیچ یک از مذاهب امامیه، اثنی عشریه، حنفیه، شافعیه، مالکیه، حنبلیه، زیدیه و ظاهریه، ذکورت و مرد بودن به عنوان یکی از شرایط شهادت بیان نشده است. این مطلب تا بدان جا مشهود است که ابن عقیل یکی فقیهان شیعی مذهب وامامی بیان شده است که زنان در صورتی که ثقه و مورد اطمینان باشند، شهادت آنان به ضمیمه شهادت مردان در هرچیزی جایز است. او در ادامه بیان میدارد که شهادت زنان بدون مردان در پارهای از موارد نیز، نافذ است.
[1] ـ محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ج 4، ص 98-110، چاپ دهم، انتشارات دارالعلم، 1374 ه.ش.
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.