پایان نامه جغرافیای تاریخی زنجان از آغاز اسلام تا ظهور مغول
فهرست مطالب
عنوان | صفحه |
فصل اول : کلیات | |
پیشگفتار | 6 |
جغرافیای تاریخی چیست ؟ | 9 |
اهداف و اهمیت پژوهش | 12 |
پیشینه ی پژوهش | 14 |
روش پژوهش | 14 |
محدودیت های پژوهش | 14 |
تحلیل منابع ( مأخذ شناسی ) | 14 |
فصل دوم – جغرافیای طبیعی ، موقعیت و حدود | 27 |
جغرافیای استان زنجان | 28 |
ناهمواری استان | 28 |
نقش ناهمواری ها در زندگی ساکنان استان | 29 |
آب و هوا و انواع آن در استان | 31 |
تقسیمات سیاسی استان | 32 |
منابع آب استان | 32 |
موقعیت تاریخی – جغرافیایی زنجان | 34 |
عنوان | صفحه |
آب و هوا | 38 |
رودخانه ها : | 39 |
رودخانه ی قزل اوزن | 39 |
رودخانه ی زنجان رود | 41 |
چشمه ها | 43 |
راه ها و اهمیت آن ها – فاصله ها | 43 |
برج و باروی زنجان | 45 |
وجه تسمیه زنجان | 49 |
زبان | 51 |
مذهب | 53 |
خصوصیات مردم زنجان | 56 |
زنجان جزء کدام ناحیه است | 58 |
فصل سوم – جغرافیای تاریخی – سیاسی – اقتصادی – فرهنگی زنجان | 61 |
فتح زنجان و سکونت اعراب در آن | 62 |
چگونگی و علل پذیرش اسلام توسط مردم | 63 |
اهمیت علم و ترجمه در دوران اسلامی | 66 |
مدرسه و مسجد | 68 |
عنوان | صفحه |
مساجد زنجان | 72 |
دانشمندان و بزرگان زنجان | 74 |
مهاجرت هنرمندان به زنجان | 82 |
معادن ، صنعت و تجارت | 83 |
کشاورزی و محصول در زنجان | 86 |
مالیات در دوره ای اسلامی | 91 |
زنجان دارالضرب، بوده است | 97 |
شهرهای نزدیک به زنجان | 98 |
1-3 – طارم – طارمین | 98 |
2-3- سرجهان | 101 |
3-3- سهرورد | 102 |
4-3- سجاس | 104 |
فصل چهارم – حکومت های مؤثر در زنجان | 106 |
کنگریان طارم و دژ شمیران | 107 |
اسماعیلیه و زنجان | 111 |
آغاز تا فرجام فرقه ی اسماعیلیه در زنجان | 116 |
اتحاد قزوین و ابهر و زنجان | 117 |
عنوان | صفحه |
فصل پنجم – حکومت ها به ترتیب سلسله در زنجان | 119 |
قبل از اسلام | 120 |
امویان | 120 |
عباسیان | 120 |
علویان طبرستان | 121 |
سامانیان | 121 |
آل زیار | 123 |
کنگریان | 124 |
آل بویه | 124 |
سلجوقیان | 128 |
خوارزمشاهیان | 130 |
فصل ششم – ساسانیان و پیروی از آداب آنان در دوره ی اسلامی | 135 |
ساسانیان و تمدن | 136 |
ساسانیان و مذهب | 138 |
ساسانیان و مالیات | 140 |
ساسانیان ؛ پول و برات – دوره ای اسلامی ؛ پول و برات | 142 |
دوره ی اسلامی و پیروی از آداب ساسانیان | 144 |
عنوان | صفحه |
فصل هفتم – آتشکده ها – غارها و قلاع سیاسی زنجان | 146 |
آتشكده ها: | 147 |
آتشکده شیز | 147 |
آتشکده تشویر | 149 |
غارها | 150 |
غار خرمنه سر | 150 |
غار گلجیک | 150 |
غار کتله خور | 151 |
قلاع سياسي زنجان | 152 |
دژ سر جهان | 152 |
دژ شمیران | 152 |
دژ تاج | 154 |
نتیجه گیری | 155 |
خلاصه | 156 |
منابع فارسی | 158 |
منابع عربی | 169 |
چکیده انگلیسی | 170 |
پیشگفتار :
اطلاعاتی که جغرافی دانان ، مورخان ، صاحبان اندیشه و گردشگران از خود به جای گذاشته اند ، در مورد زنجان بسیار اندک و ناچیز است .
به قول مینورسکی خاور شناس معروف انگلیسی (1877-1966 م ) : « منابع قدیم در مورد زنجان ، هیچ ندارد . »
نویسندگان قرون اولیه ی اسلامی در نوشته های خود ، اشاره ای کلی و زودگذر به شهر زنجان نموده اند ولی درباره ی مسایل اجتماعی ، فرهنگی ، هنری و بزرگان علم و دانش آن ، مطالبی نیاورده اند .
با عنایت به آثار تمدن و زندگی انسانی که از هزاره ی سوم ق.م در منطقه ی زنجان مشهود است ، می توان ادعا کرد که زنجان از نظر قدمت تاریخی ، هم سنگ بسیاری از شهرهای قدیم می باشد و همچون آن شهرها باید گذشته ی مدونی داشته باشد . با وجود بزرگانی همچون سهروردی ها ، شیخ اخی فرج زنجانی ، حافظ ابرو ، عماد الدین زنجانی و … در محدوده ی جغرافیایی زنجان از طرفی و داشتن موقعیت سوق الجیشی به سبب واقع شدن در مسیر راه ارتباطی شرق به غرب به ویژه در دوران سلجوقیان که با انشعاب شاخه ای از راه ابریشم که ری و زنجان را به تبریز و ارمنستان و سواحل دریای سیاه ، متصل می کرد و زنجان ، خود در مسیر این شاهراه بازرگانی قرار داشت و نیز وجود برخی از قلاع زنجیره ای اسماعیلیه در منطقه از طرف دیگر ، از معدود شهرهایی است که شناسنامه و هویت تاریخی چندان روشنی ندارد .
نتیجه این که در حملات و کشتار و غارت و تخریب ، قبایل وحشی و سلاطین خود کامه شهرها ، روستاها نابود شده و شهرها بارها و بارها از سکنه خالی گشته و ویران شده و در نتیجه زحمات و ابتکارات هنرمندان و صنعتگران به یغما رفته و یا نابود شده است و دوباره بر روی ویرانه های شهر ، شهر دیگری به وجود آمده و زندگی از نو آغاز گشته است .
بنا به دلایل فوق و نیز عدم وجود تواریخ محلی در منطقه و نیز عدم حفاری باستان شناسی کافی ، اسناد و مدارک کافی در مورد زنجان وجود ندارد . نگارنده از ابتدای ترم سوم تا حال که تقریباً یک سال و نیم را در برمی گیرد به دنبال منابع تحقیق و جمع آوری اطلاعات در مورد موضوع تحقیق خود بوده ام و از کتاب خانه های مختلف شهرهای ابهر ، زنجان ، صائین قلعه ، تاکستان و تهران استفاده کرده ام و بیش از یکصد منبع مختلف دیده و مطالب مورد نظر را از آن ها استخراج کرده ام ، ولی در پایان به آن چه که در نظر داشتم ، نتوانستم برسم .
برای پر کردن خلأ فوق مطالب به صورت کلی بیان گردیده و چون زنجان نیز ، جزئی از ایران بوده و هست در اکثر موارد و شاید همه ی موارد از نظر موقعیت اقتصادی ، سیاسی با قوانین و مقررات حکومتی که برای کل کشور وضع شده ، یکسان بوده است . و به همین دلیل ، در بعضی از موارد ، مطالب و اطلاعات ، کلی بیان شده است . به دلیل محدودیت منابع دست اول ، نتوانستم آن چنان که شایسته بود به جزییات بپردازم ، پوزش می طلبم و اظهار عجز خود را اعلام می دارم . به افرادی که در آینده می خواهند در مورد زنجان تحقیق کنند توصیه می کنم مطالب این پایان نامه را مد نظر داشته باشند و سپس خود نیز به کاوش و جستجو بپردازند ، تا انشاء الله نتیجه ی بهتری به دست آید .
«به وضوح می بینیم که انسان کتابی را می نویسد ، مگر آن که بگوید ، اگر این بخش تغییر می کرد ، بهتر بود ، اگر آن جمله اضافه و جمله ای دیگر حذف می شد ، بهتر بود . اگر فلان عبارت مقدم بر مطالب دیگر بود ، زیباتر می شد . این ها ، همه عبرت و بهترین دلیل بر نقص انسان هاست . » « عماد الدین کاتب اصفهانی »
در پایان مطلبی دیگر را از گیرشمن خاورشناس معروف فرانسوی که 25 سال در ایران ، کار باستان شناسی کرده ، نقل می کنم که امیدوارم مقبول افتد :
« ملتی که در برابر همه ی مهاجمات عرب با ترک و مغول توانست نیروی ادامه ی زندگی خویش را حفظ کند ، بلکه همچنین توانست این عناصر خارجی را ایرانی سازد . موقع جغرافیایی ، ثروت های طبیعی فراوان و سکنه ی فعال آن که از سنن یکی از قدیمی ترین فرهنگ های جهان برخوردار است ، در آینده ، در مجمع ملل آسیایی ، مقامی که شایسته ی گذشته ی وی باشد ، برای او کسب خواهند کرد . 1 »
نگارنده ـ شهریور 85
جغرافیای تاریخی چیست ؟
جغرافیای تاریخی علمی است که از تأثیر محیط جغرافیایی بر وقایع تاریخی ، سیرتکامل دولت ها و تغییرات مرزی آن ها و تاریخ اکتشافات جغرافیایی بحث می کند 1 .
و به تعریف دیگر ؛ عملی است که رابطه ی بین انسان و طبیعت را در زمان گذشته بررسی می کند . لذا در این علم ، روابط مکانی انسان در قالب مقاطع زمانی در گذشته ، مطرح می شود تا چگونگی مسایل جغرافیایی امروز بشر ، بهتر درک شود و به تعبیر دیگر جغرافیای تاریخی ، همان جغرافیای انسانی گذشته است 2 .
بنابراین بنا داریم تا حد توان رابطه ی بین ساکنان زنجان و نواحی مربوط به آن را در مقطع تاریخی « ورود اسلام به آن تا هجوم مغول » در محدوده ی جغرافیایی ، با توجه به وجود و گذر حکومت های مختلف اسلامی و ایرانی و آن چه که به مالکیت ، اراضی ، فرهنگ و تمدن و … بر این سرزمین گذشته مورد بررسی قرار دهیم .
وجود رودخانه های قزل اوزن و زنجان رود در اطراف زنجان و نواحی اطراف آن ، یکجانشینی و توسعه و تمدن را در طول تاریخ آشکار می کند .
البته ساختار کالبدی شهر ، مظهری از شرایط سیاسی و نظامی ـ اجتماعی موجود در آن شهر است 3 .
1 – گیرشمن ، رودمن ؛ ایران از آغاز تا اسلام ؛ ترجمه دکتر محمد معین ، انتشارات معین ، چاپ اول ، تهران 1383 ، ص 410
1 – قرچانلو ، حسین ؛ جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی ، ج1 ؛ انتشارات سمت ، چاپ اول ، تهران : 1380 ، ص 8
2 – بیک محمدی ، حسن ؛ مقدمه ای بر جغرافیای تاریخی ایران ؛ انتشارات دانشگاه اصفهان ، چاپ سوم ، اصفهان : 1382 ، ص 15
3 – همان ، ص 121.
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.