پایان نامه مصرف خمس و مديريت آن از ديدگاه فريقين
فهرست محتوا
چکیده
خمس در اصطلاح فقه حق مالی حکومتی است و حاکم برای پیشبرد نظام اسلامی و اداره جامعه، به این بودجه نیاز دارد. فلسفه تشریع خمس نیز همین است و اصل تشریع آن، در زمان حضرت ابراهیم، شیخ الانبیاء، علیه السلام، بوده است. حضرت عبدالمطلب، نیز بر اساس پیروی از آیین ابراهیم، خمس کنز را جدا میکرد و صدقه میداد. تفکر خمس در زمان جاهلیت نیز وجود داشته است ولی بعنوان یک چهارم مال الغنائم بود و به آن مرباع گفته میشد. در سنت و سیرهٔ پیامبر (ص)، خمس به عنوان امری جاری وجود داشت که در موارد مختلف پیامبر (ص) خمس را دریافت میکرد. وقتی به نزد پیامبر اسلام (ص) غنیمتی آورده میشد، پیامبر آن را به پنج قسمت تقسیم میکرد، چهار پنجم را برای صاحبان آن قرار میداد و یک پنجم آن را خود دریافت میکرد که همان خمس باشد. در این تحقیق سؤال اصلی واساسی که مطرح شده این است که در نظام اسلامی مصرف خمس و مدیریت آن از دیدگاه فریقین چگونه است؟ در این تحقیق به تبیین مفهوم خمس و مصارف و فلسفه تشریع و جایگاه آن پرداختهایم. همچنین با استفاده از آیات و روایات ونظرات اندیشمندان اسلامی چگونگی تقسیم خمس و مدیریت آن را تبیین نمودهایم. نتیجهٔ بررسیها در این رساله، حاکی از این است که پس از رحلت رسول اسلام (ص) در خصوص سهم آنحضرت (ص) و سهم ذوی القربی میان مسلمانان اختلاف شد. و در مورد تقسیم و مصرف خمس نزد عامه و امامیه دو دیدگاه کلی مطرح گشت: یکی تقسیم خمس و دیگری عدم تقسیم و واحد و یکپارچه بودن آن. ولی انصاف این است که خمس امری واحد است و به منصب ولایت و حاکمیت تعلق دارد و حاکم با صلاحدید خود آن را به مصارف جامعه اسلامی میرساند. در مقابل این نظریه، دستهای از روایات خمس را بر شش سهم تقسیم کرده و در بعضی از آنها آمده است که «فلا یخرج منهم الی غیرهم» یعنی خمس باید فقط در همان جهات شش گانه مذکور مصرف شود. با این بیان، حاکم حق ندارد خمس را در جهت مصالح عمومی جامعه مصرف کند. امام خمینی (رح) برای استحکام نظریه دوم، این دسته روایات را به دو گونه پاسخ دادهاند: یکی اینکه معنای حدیث این است که سهام مذکور قبل از هر کسی به دستههای نامبرده تعلق میگیرد. دیگر اینکه، این دسته احادیث را مربوط به هنگامی بدانیم که خمس اندک است و کفاف مخارج صاحبان سهام را نمیکند. در این صورت ولی امر به مقتضای ولایت خود میتواند به هر اندازه که مصلحت میداند مردم را به پرداخت مالیات وا دارد. بنابراین، مشروعیت مالیاتهای حکومتی بر اساس حق ولایتی است. پس مالیاتهای حکومتی و خمس و زکات جایگزین هم واقع نمیشوند. چون هر یک از «خمس و زکات» و «مالیاتهای حکومتی» برای خود مبنایی جداگانه دارند و مستقل از یکدیگر هستند و از چند جهت با هم تفاوت دارند.
واژههای کلیدی: خمس، غنیمت، سهم امام، سهم سادات، ابن سبیل
فهرست مطالب
- پیشگفتار. 1
- سابقه و ضرورت انجام تحقیق.. 3
- فرضیه تحقیق.. 4
- هدف تحقیق 4
- جنبه جدید بودن و نوآوری تحقیق: 4
- فصل اول: کلیات و مفاهیم. 5
- تعریف خمس: 6
- تعاریف با رویکرد عبادی.. 6
- ویژگی های این تعریف… 8
- توضیح اشکال: 9
- رفع اشکال: 9
- تعاریف با رویکرد مالیاتی.. 9
- تعریف مصرف: 10
- تعریف مدیریت: 11
- اهمیت و جایگاه خمس از دیدگاه فقه و اقتصاد. 11
- رابطه خمس با مفاهیم زکات، فیء، انفال، غنیمت… 14
- خمس: 15
- انفال: 15
- غنیمت… 16
- تفاوت غنیمت، فئی و انفال. 16
- آیا معادن جزء انفال است؟. 16
- قول چهارم: تفصیل میان معادن ظاهری و معادن باطنی.. 22
- جمعبندی.. 29
- فصل دوم: خمس از دیدگاه تاریخی.. 31
- خمس قبل از اسلام. 32
- خمس بعد از اسلام. 34
- خمس در زمان پیامبر اسلام(ص) 34
- زمان تشریع خمس: 38
- خمس در سنت نبوی.. 43
- تقسیم خمس در سیره نبوی.. 45
- خمس در عصر خلفای بعد از پیامبر اسلام (ص) 46
- خمس در عهد خلفای بعد از علی (ع) 48
- خمس در عصر حضرات معصومین (علیهم السلام) 50
- خمس در عصر غیبت… 52
- خمس در غیبت صغری.. 53
- خمس در غیبت کبریٰ.. 53
- پیشینه پرداخت خمس به فقها، در عصر غیبت کبری.. 54
- جمعبندی.. 56
- فصل سوم: مصرف خمس… 57
- مصارف خمس از دیدگاه اهل سنت… 58
- دیدگاه اول: تقسیم خمس…. 58
- تقسیم خمس در زمان حیات پیامبر اکرم (ص) 58
- تقسیم خمس پس از وفات پیامبر اکرم (ص) 59
- شافعیه و حنبلیه. 59
- حنفیه. 59
- ظاهریه. 60
- دیدگاه دوم: عدم تقسیم خمس…. 60
- مصارف خمس از دیدگاه امامیه. 61
- دیدگاه اول: تقسیم خمس…. 61
- الف. تقسیم خمس به شش سهم. 61
- ب. تقسیم خمس به پنج سهم. 62
- دیدگاه دوم: خمس، واحد و یکپارچه است… 63
- دلایل نظریه دوم. 64
- الف. کتاب… 64
- ب.سنت… 67
- ج. سایر استدلالها 70
- جمعبندی.. 74
- فصل چهارم: مدیریت خمس… 76
- مدیریت خمس از اختیارات حاکم اسلامی است… 77
- دلیلها 78
- * آیه شریفه: 78
- * روایات… 80
- 3 . دلیل سوّم: اجماع. 82
- نقد و بررسی دلیلها 82
- سیره پیامبر(ص) 98
- سیره ائمه(ع) 99
- خمس در دوره غیبت… 101
- حکم خمس در نبود حکومت اسلامی.. 102
- حکم خمس با وجود حکومت اسلامی.. 103
- پاسخ به اشکالات: 105
- جمعبندی.. 107
- فصل پنجم: رابطه ی خمس با مالیات های حکومتی.. 108
- مشروعیت مالیات های حکومتی.. 109
- فلسفه تشریع خمس و زکات و انفال. 109
- فلسفه ی تشریع مالیات های حکومتی.. 110
- فلسفه ی تشریع مالیات های حکومتی در رابطه با فلسفه ی تشریع خمس و زکات… 112
- ساختار مالیات های حکومتی.. 112
- جایگزین شدن خمس و زکات با مالیات های حکومتی.. 113
- تفاوت خمس و زکات با مالیات های حکومتی.. 113
- تفاوت اول. 114
- تفاوت دوم. 114
- تفاوت سوّم. 114
- تفاوت چهارم. 115
- تفاوت پنجم. 115
- تفاوت ششم. 115
- جمعبندی.. 115
- خاتمه و نتیجه گیری.. 117
- فهرست منابع. 121
- پیوست… 129
- مصرف (Consumption) 130
- نظریههای اقتصادی درباره مصرف… 130
- مصرف مطلوب در اسلام. 130
- مصارف ناشایست از دیدگاه اسلام. 131
- اسراف… 131
- تبذیر. 132
- اتراف… 133
- اقتار. 134
- مصرف بهینه و مطلوب در اسلام. 134
- مدیریت… 135
- معنای ولایت در حکومت اسلامی.. 136
- حوزه ی اختیارات ولی فقیه. 143
پیشگفتار
اسلام انسانها را بر اساس خواسته فطرت مالک دسترنج خود میداند و انسان آزاد است مالی را که با تلاش خود به دست آورده صرف مخارج زندگی خود نماید ولی برای آنکه ثروت در دست گروه خاصی انباشته نشود که مشکلات اقتصادی را به وجود آورد مالیاتهای شرعی برای آنها قرار داده. یکی از این مالیاتهای شرعی، خمس است و ” خمس ” به یک پنجم از درآمدها وبهره هایی گفته میشود که از راههای گوناگون به دست انسان میرسد ودر زمان غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف باید زیر نظر مجتهد وجامع الشرایط به مصارفی که در شرع معین شده برسد. در حقیقت خمس بودجهای است که با آن در زمان غیبت امام معصوم (ع) علاوه بر رفع نیازهای مشروع سادات فقیر، اساس علمی وعملی حکومت حقه که مبتنی بر مذهب جعفری است پایه گذاری میشود. از این رو در زمان غیبت باید توسط کسانی که از نظر علمی وعملی صلاحیت نیابت از ائمه اطهار (ع) را دارا هستند به مصارف ذکر شده برسد، وبه همین جهت نیز در بعضی روایات از خمس به عنوان ” حق الاماره ” تعبیر شده است. در احادیث شریفه تاکید زیادی نسبت به پرداختن خمس شده است، از جمله در یک روایت آمده است که حضرت امام رضا (ع) در جواب نامه یکی از تجار فارس مرقوم فرمودند:… إن الخمس عوننا علی دیننا وعلی عیالاتنا وعلی موالینا وما نبذله ونشتری من أعراضنا ممن نخاف سطوته فلا تزووه عنا، ولا تحرموا انفسکم دعاءناما قدرتم علیه فان إخراجه مفتاح رزقکم، وتمحیص ذنوبکم وما تمهدون لأنفسکم لیوم فاقتکم، والمسلم من یفی لله بما عهد إلیه، ولیس المسلم من أجاب باللسان وخالف بالقلب والسلام[1] یعنی همانا ما به وسیله خمس میتوانیم دین را تقویت ویاری نموده ونیازهای کسانی که سرپرستی آنها به عهده ماست ونیازهای شیعیان را تأمین کنیم وآبروی خود را در برابر دشمنان حفظ نماییم، پس خمس را از ما دریغ نکنید وخودتان را از دعای ما محروم نسازید، وبدانید که پرداختن خمس موجب گشایش رزق ووسعت در آمد شما ومغفرت وپاک شدن شما از گناه وذخیره آخرتتان خواهد بود. مسلمان کسی است که به آنچه با خدا پیمان بسته وفا کند، نه این که با زبان اقرار کند ودر دل مخالف باشد. واز امام پنجم حضرت امام محمد باقر (ع) نقل شده که فرمودند: من اشتری شیئا من الخمس لم یعذره الله، اشتری ما لا یحل له[2] یعنی هر کس چیزی از مال خمس را بخرد عذرش نزد خدا پذیرفته نیست، زیرا چیزی را خریده که برای او حلال نمیباشد. پس لازم است برادران وخواهران مسلمان توجه داشته باشند خمسی که به مال آنان تعلق میگیرد از ملک آنان خارج شده، و هر گونه تصرف در آن مال قبل از بیرون کردن خمس آن حرام است، ونماز در آن مال صحیح نمیباشد.
در نظام مالی اسلام، منابع و امکانات بسیاری وجود دارد که از آنها میتوان برای تحقق عدالت و برابری در رفاه اجتماعی استفاده کرد. دستور پرداخت زکات، خمس، خراج، صدقات و…. و آموزهایی چون: حرمت ربا خواری، اسراف و تبذیر، احتکار، …. و سفارش به میانه روی، رعایت حق همسایگی و …. همه ابزارهایی برای تحقق عدالت و تأمین اجتماعی است. منزلت عدالت اسلامی در کاهش شکاف طبقاتی، بسی فراتر از توزیع دوبارهٔ درآمد در نظامهای اقتصادی معاصر است. خمس – به معنای یک پنجم – در فقه اسلامی است و بنابر نظر برخی محققین یکی از انواع مالیاتهای اسلامی است و به منظور تأمین مالی دولت اسلامی و توزیع عادلانه ثروت و تقویت بنیه مالی حکومت اسلامی وضع شده است. پس خمس یکی از منابع مالی دولت اسلامی است و بعنوان کسر مشاع و یک پنجم مال یکی از واجبات اسلامی است. و فعلاً یک بحث مطرح است که در اسلام در کنار واجبات اسلامی و فرائض مانند زکات و نماز و حج و جهاد واجب دیگری هم بنام خمس وجود دارد که تحت شرائط و ضوابط خاصی که فقهاء اسلام در کتب فقه عنوان فرمودهاند بر افراد واجب است آن را انجام بدهند. طبق نظر فقهای شیعه، خمس به دو سهم تقسیم میشود که یکی سهم سادات فقیر، یتیم و در راه درماندهاست و دیگری سهم امام زمان که هر دو سهم باید به مرجع تقلید یا نمایندهٔ وی داده شود، مگر آن که از ایشان اجازه گرفته و در راهی مصرف شود که آنها اجازه میدهند.
همانطور که وجوب زکات و نماز از ضروریات اسلام است وجوب خمس هم از ضروریات اسلام است و البته ممکن است در بعضی از متعلقات خمس برخیها حرف داشته باشند و یا بعضی از مذاهب اهل سنت حرف داشته باشند. و لیکن در اصل وجوب خمس به طور مطلق جای حرف نمیباشد و به اجماع مسلمین ثابت است. پس مسأله این است آیا نظرات فقهی موجود این قابلیت را به خمس میدهد تا به طور مؤثری مدیریت شود و ابزاری در دست دولت اسلامی باشد؟
اما سؤال اصلی واساسی که مطرح شده این است که در نظام اسلامی مصرف خمس و مدیریت آن از دیدگاه فریقین چگونه است؟
برای ورود به بحث اصلی وپاسخ به این سؤال، چند سؤال فرعی مطرح میشود که عبارتند از:
- مراد از خمس چیست و مدیریت مصرف خمس به چه معناست؟
- دیدگاههای فریقین در مورد مصارف خمس چیست؟
- دیدگاههای فریقین در مورد مدیریت مصرف خمس چیست؟
- نسبت خمس با مالیات چیست؟
در این تحقیق تلاش خواهد شد، با استفاده از آیات و روایات ونظرات اندیشمندان اسلامی به سؤالات فوق پاسخ داده ابهامات موجود در این زمینه در حد توان مرتفع گردد.
سابقه و ضرورت انجام تحقیق
خمس بنا به دیدگاه فقهای شیعه یکی از دستورهای مهم فقهی، عبادی، اقتصادی در دین مبین اسلام است و در زمینه مدیریت مصارف خمس تحقیقی که همه جوانب فقهی و اقتصادی این مسئله را با نگاه جدید مورد بحث قرار داده باشد کمتر کار شده است. این پایان نامه تلاشی است برای رفع این کاستی.
فرضیه تحقیق
مدیریت مصارف خمس از اختیارات ولی فقیه است و موارد سه گانه (ایتام، فقراء و ابن سبیل سادات) از جمله موارد مصرف آن میباشند.
[1]. محمد بن حسن، حر عاملی، وسائل الشیعة، ج 9، ص 538.
[2]. همان، ج 9، ص 484.
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.