پایان نامه آشنایی با گیاهان دارویی
مقدمه ای برکلیات گیاهان دارویی و معطر
نظر به اینکه زراعت و تولید گیاهان دارویی و معطر در کشور، مقولة جدیدی بوده، نخست لازم است خوانندگان این کتاب با اهمیت و ضرورت پرورش آنها در جهان و ایران آشنا شده، اندکی به خواص و چگونگی مصرف با ارزش آنها پی برده، و سپس مطالب مربوط به شناسایی و جنبههای اگروتکنیکی (زراعت و تولید) گونههای مختلف دارویی و معطر را در فصلهای دیگر بررسی کنند. (مجنون حسینی و همکاران ، 1386).
تعاریف و اهمیت (چکیده)
گیاه دارویی به گیاهی گفته میشود که دارای مواد مؤثر مشخصی است، در درمان بیماری یا پیشگیری از بروز آن مورد استفاده قرار میگیرد و نام آن در یکی از فارماکوپههای معتبر بینالمللی ذکر شده باشد. تهیة فهرست گیاهان دارویی هر کشور از قوانین و مقررات، پیشرفتهای علمی و فرهنگ ملی آن کشور که همگی در تدوین فارماکوپه مدنظر قرار میگیرند، تاثیر میپذیرد. این فهرست با گذشت زمان، بهنگام میشود.
اندامهای برخی گیاهان، مانند برگهای درخت گردو، کاکل ذرت، پوست میوة لوبیا، دم گیلاس دارای مواد مؤثریاند که برای مداوای برخی بیماریها کاربرد دارند. برخی بر این باورند چون این گیاهان فقط برای تولید این مواد مؤثر کشت و و کار نمیشوند بنابراین گیاه دارویی محسوب نخواهند شد. در واقع گیاهانی که حداقل دارای صفات زیر باشند، گیاه دارویی نامیده میشوند:(مجنون حسینی و همکاران ، 1386).
- در پیکر این گیاهان مواد ویژهای به عنوان مواد مؤثر یا متابولیتهای ثانویه ساخته و ذخیره میشوند که برای مداوای برخی از بیماریها مورد استفاده قرار میگیرند. مواد مذکور طی فرایندهای ویژه و پیچیدة بیوشیمیایی و به مقدار بسیار کم (به طور معمول کمتر از یک درصد وزن خشک گیاه)، ساخته میشوند. و چون آنها را در تولید گیاهان دارویی بکار میبرند، تولید متابولیستی گفته میشود. کمیت و کیفیت موردنظر برای این مواد، بر اساس فارماکوپههای ویژه هر کشور تعیین و اعلام میشود. (مجنون حسینی و همکاران ، 1386).
- اغلب ممکن است اندام ویژهای چون ریشه، برگها، ساقه، گل، میوه و غیره. بیشترین مواد مؤثر را داشته باشند، بنابراین همیشه نمیتوان کل اندامهای گیاه را منبع مادة دارویی ویژهای دانست. (مجنون حسینی و همکاران ، 1386)
- اندامهای گیاهی برداشت شده، آمادهسازی و فراوری میشوند، یعنی آنها تحت تأثیر عملیات ویژهای مانند جداسازی، خرد شدن، خشک کردن، تخمیر و غیره قرار گرفته و سپس استفاده میشوند. به طور معمول این اندامها به صورت سنتی و فقط با خشک کردن با عنوان “کالای عطاری” عرضه میشوند. (مجنون حسینی و همکاران ، 1386).
به طور کلی، گیاهان دارویی دارای انواع یکساله، دوساله، چندساله، علفی، خشبی، درختچهای یا درختی هستند. جمعآوری آنها اغلب با دست امکانپذیر است، ولی پس از برداشت، محصول جمعآوری شده باید تحت تإثیر عملیات مناسب (خشک کردن، پالودگی، استخراج مادة مؤثر، بستهبندی و غیره) قرار گیرد تا قابل مصرف شود، از این رو تولید گیاهان دارویی، مستلزم به کارگیری نیروی کارگری زیادتری نسبت به سایر محصولات کشاورزی است. با توجه به سطح زیر کشت موجود گیاهان دارویی میانگین اشتغال در یک هکتار کشتزار گیاهان دارویی، 185 نفر روز برآورده شده است. (مجنون حسینی و همکاران ، 1386).
گیاهان ادویهای: به مواد گیاهی معطهری گفته میشود که از بخشهای سخت گیاهان برداشت شده و برای افزودن طعم به غذاها به هنگام پختن مورد استفاده میشوند مانند فلفل سیاه، میخک، وانیل، نعناع و غیره.
چاشنیها: به مواد معطری گفته میشود که برای افزودن طعم به غذاها پس از پختن به کار برده میشوند و به طور معمول مزة تند و تیزی دارند برای مثال، سس خردل (خردل کوبیده، سرکه و نمک)، رب انار، آبغوره، آب نارنج، سس گوجه فرنگی و غیره.
اسانسها: محلولها یا عصارههای الکلی دارای روغنهای فرّار هستند، مانند روغنهای فرّار خوراکی (روغن کنجد)، روغنهای فرّار صنعتی (روغنهای کافور، چوب صندل چوب سدر، برگ کاج، روغن ترین تاین)، روغنهای فرّار برای تولید عطر و لوازم آرایشی (روغنهای زر، نعناع، کافور، اکالیپتوس). گیاهان اسانس دار افزون بر صنایع غذایی و بهداشتی در داروسازی نیز مصرف فراوانی دارند. تولید انسانس، زمینة بسیار مناسبی برای صادرات به شمار میآید و در ارتقاء ارزش افزودة حاصل از کشت گیاهان دارویی، اهمیت به سزایی دارند. از سال 2000 میلادی، بر اساس توافق جهانی و به دلایل زیست محیطی و بهداشتی، مصرف اسانسها و رنگهای شیمیایی (مصنوعی) در تهیة مواد غذایی و تولید مواد آرایشی به تدریج کاهش یافته و به آنها مصرف اسانسها و رنگهای طبیعی کاربرد بیشتری یافته است.
البته، برای تشخیص دقیق لبن ادویه، چاشنی، اسانسها و یا سایر مواد معطر، بهتر است که آنها را بر اساس صفات مورفولوژیکی و طبیعت آن بخش گیاه که مورد استفاده قرار میگیرد، دستهبندی کرد. به طور کلی مواد معطره گیاهی را میتوان به هفت گروه تقسیم کرد
گروه اول- برگ و ترکههای گیاهان جوان، همچون نعناع خشک، ریحان، برگ بو، جعفری، مرزنگوش، کاکوتی، پونه کوهی، اکلیل کوهی، مریم گلی، مرزه، آویشن و شبت (شوید).
گروه دوم- پوستهای معطر، مانند دارچین، لاله درختی و کاسیا.
گروه سوم- گلها، مانند زعفران (مادگی گل)، میخک (غنچه)، گلرنگ یا کافیشه، کبر یا کور، گل همیشه بهار، اکلیل الملک سفید و گل محمدی.
گروه چهارم- ریشهها، ریزومها، و غدههای زیرزمینی، مانند زنجبیل، زردچوبه، ریشه خردل، ریواس، گل قاصد و سنبل الطیب.
گروه پنجم- میوهها، شامل انواع فلفل (فلفل سفید، سیاه، قرمز، سبز، فلفل شیری)، انواع زیره، (زیرة سیاه، سفیدة سبز، کوهی)، بادیان رومی، انیسون، زنیان، تخم گشنیز، تخم کرفس، سماق، وانیل، زرشک، لیمو عمانی و غوره.
گروه ششم- تچخم یا دانهها، مانند خردل، جوزهندی، هل، تخم شنبلیله، سیاه دانه (سیاه تخمه) کنجد و تخم خشخاش.
گروه هفتم- عصارهها، مانند عصاره وانیل (وانیلین)، لیموترش، انبه و تمبر هندی. (مجنون حسینی و همکاران ، 1386).
گاهی برخی از انواع ادویهها به صورت مخلوط تهیه میشوند برای مثال، پودر کاری که از ترکیب تعدادی ادویه، مانند زردچوبه، کاسیا، تخم گشنیز، رازیانه، زنجبیل، فلفل قرمز، خردل و فلفل فرنگی شیرین (Pimenta spp.) به دست میآید. قابل ذکر است افزون بر ادویهها، چاشنیها هم در خوش طعم کردن غذاها مصرف دارند مانند رب انار، سرکه، آبغوره، آبلیمو، آب نارنج و غیره.
از برخی چاشنیهای مشخص به عنوان داروی ضد میکروب و ضدفساد مواد غذایی میتوان استفاده کرد برای مثال، تخم رازیانه، زیره سیاه، زیره سبز، دارچین، جوزهندی، میخک، فلفل و زردچوبه که از فساد و تعفن گوشت، حتی در اکسیداسیون شدید تا حدود زیادی جلوگیری میکنند. دانشمندی به نام کاول (Caval) مقداری گوشت را با آب فاضلاب آغشته و سپس به یک نمونة یک کیلوگرمی از این گوشت آلوده 4 گرم روغن دارچین و به نمونةت دیگر 2 گرم روغن کنجد افزود. میکربهای هر دو نمونة مورد آزمایش از بین رفتند، ولی برای کشتن میکربهای نمونة آلوده سوم گوشت از اسید کاربولیک استفاده شد، مقدار 5-6 گرم از این ماده شیمیایی ضدعفونی کننده به کار رفت. به این ترتیب دیده شد که روغن دارچین، روغن کنجد، میخک و غیره. خواص ضدفساد قویتری از اسید کاربولیک دارند (14). برخی ادویهها و چاشنیها با توجه به مقدار یا غلظت مورد استفادة آنها ممکن است اثر باکتریوستاتیکی خفیفی داشته باشند (ترکیبات شیمیایی آنها برای میکروارگانیسمها کشنده نبوده، ولی به شدت از رشد و تکثیر آنها جلوگیری میکنند)، اما به سایر عوامل مؤثر در جلوگیری از رشد میکروارگانیسمهای موجود در مواد غذایی کمک کنند. برای مثال، دارچین و میخک به علت دارا بودن مواد سینامیک آلدهید و اوژنول بر بیشتر باکتریها مؤثرند. دانة فلفل خرد شده و فلفل فرنگی شیرین، اثر بازدارندگی کمی دارند. اثر باکتریوستاتیکی خردل، ریشة جوز قندی و زنجبیل کمتر است. آویشن، ئبرگ بو (Bay leaves)، مرزنگوش، نعناع، رزماری، فلفل سیاه و سایر ادویهها آثار بازدارندگی ضعیفی بر بیشتر میکروارگانیسمها دارند و حتی ممکن است رویش مخمرها و کپکها را تحریک کنند.(مجنون حسینی و همکاران ، 1386).
تاریخچة استفاده از گیاهان دارویی
فسیلهای کشف شدة گیاهان به 3/2 میلیون سال پیش برمیگردد. این گیاهان اساس زندگی جانوران و انسان را در کرة زمین امکانپذیر ساختهاند. گیاهان انرژی و عناصر سازندة بدن، همچنین ویتامینهای تنظیمکنندة متابولیسم و مواد مؤثر داروها را فراهم میکنند (81). استفاده از گیاهان برای درمان بیماریها با تاریخ بشر همزمان بوده است (63). در حفاریهای 60000 ساله در عراق شواهدی یافت شده که انسان نئابه ندرتل هشت گیاه دارویی از جمله گیاهان افدرا (Ephedra sinica) و ختمی (Althea rosea L.) را مورد استفاده قرار میداده ئاست (55). در تورات از 30 گیاه با آثار درمانی ذکر شده است. با سقوط تمدنهای باستانی، بسیاری از این شواهد مکتوب نابود شدهاند، اما در برخی تمدنها، آثاری بر جای مانده است. گیاهان دارویی در فرهنگهای مختلف، مانند فرهنگ یونان به عنوان روح یا روان و در فرهنگ هندوها به عنوان گیاه مقدس محسوب میشدند. به طور کلی، نیاکان ما گیاهان دارویی بسیار زیادی در اختیار داشتهاند و به تجربه با خوردن و مشاهدة تأثیرات آنها و یا با مشاهدة حیوانات به هنگام خوردن این گونه گیاهان و یا مالش دادن خود به آنها با فوائد و آثار درمانی برخی از آنها آشنا شدهاند .(دوازده امامی ، 1386)
با ظهور تمدنهای 3 هزار ساله پیش از میلاد در مصر، خاورمیانه و هندوچین، کتابهایی در خصوص گیاهان دارویی از جمله “Papyrus Egyptian Eber” نوشته شدند. در عصر هومر کشور مصر سرزمینی غنی از گیاهان دارویی و سمی به شمار میرفت، برای مثال از روغن کرچک به عنوان مسهل، از پوست انار برای دفع کرم و از فراوردههای خشخاش برای تسکین دردها استفاده میشد. در کتاب مقدس تورزات به برخی ازط گیاهان مفید اشاره شده و حتی رسالههایی را به حضرت سلیمان نسبت دادهاند که در آنها از گیاهان دارویی گوناگونی نام برده شده است. از دیگر کشورهای با پیشینة تاریخی که در این زمینه پیشرفتهایی داشتهاند و در واقع حافظ این علم بودهاند، هندوستان را میتوان نام برد. در کتابهای قدیمی هندیها، مانند “وداس”، “کاراکا” یا “کاراکا سام هیتا” متعلق به 700 سال پیش از میلاد شرح آثار درمانی 500 گیاه و در کتاب دیگری به نام “ساسروتا” شرح اختصارات 700 گیاه آمده است.(دوازده امامی، 1386)
از قدیمیترین کتابهای درمانی چینیها، متعلق به 2800 سال پیش از میلاد، کتاب زرد امپراتوری به نام “طب داخلی سنتی” را میتوان نام برد که در آن به بیش از 100 گیاه و خواص آنها اشاره شده است. در این کتاب برای درمان و دانستن علائم بیماری، حالت و علاقة بیمار را شرط اصلی مداوا دانسته، همچنین عنوان شده که چنانچه شخص بیمار به روح یا ارواح اعتقاد داشته باشد، مداوا نخواهد شد. در اثر دیگری، معرفی بیش از 1000 گیاه مفید با مشخصات محل رویش و چگونگی درمان آنها آورده شده است. البته، یونانیان قدیم از این علم بیبهره نبوده و برای درمان بیماریها از گیاهان مفیدی استفاده میکردهاند و حتی چند نوع از گیاهان سمی را به خوبی میشناختهاند. هیپوکرات، پدر طب یونان (460- 370 پیش از میلاد)، بیماری را یک پدیدة طبیعی و نه ماوراء طبیعه معرفی کرد و در درمان با گیاهان دارویی را از سحر و جادو مجزا میدانست. بقراط، دانشمند معروف و طبیب بزرگ یونان (460 پیش از میلاد)، نیز ارزش زیادی برای گیاهانی قائل بوده است. پس از ارسطو و جالینوس را میتوان نام برد. جالینوس، پزشک یونانی در قرن لول میلادی، نخستین کتاب پزشکی به نام “موضوع طب” را نوشت. این کتاب به زبانهای انگلوساکسون، فارسی و عبری ترجمه شده و تا قرن هفدهم در غرب به عنوان یک منبع معتبر پزشکی، که در آن از 600 گیاه دارویی ئنام برده شده، مورد استفاده قرار گرفته است. مکتب درمان با گیاه به وسیلة تئوفراست، بنیانگذاری شد. گالن، پزشک دربار رم (200-131 پیش از میلاد)، در توسعة علم پزشکی به کمک گیاهان دارویی، نقش مهمی داشته است، تئوری او که بر چهار عنصر آب، آتش، خاک و هوا استوار بود تا قرن 14 میلادی اعتبار داشت.
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.