پایان نامه اثرات مخاطرات ژئومورفولوژی در توسعه شهری
چکیده :
رساله حاضر که تحت عنوان اثرات مخاطرات ژئومورفولوژی در توسعه شهری (مطالعه موردی : حوضه بجنورد) به اتمام رسیده است، براساس تحلیل منابع موجود ، بازدیدهای مکرر از منطقه و برخی از نتایج آزمایشگاهی صورت گرفته و در هشت فصل به شرح زیر تنظیم شده است :
در فصل اول ، کلیات طرح شامل چگونگی انتخاب موضوع تحقیق در منطقه بجنورد ، بیان مسئله و ضرورت تحقیق با پرسشهای آغازینی که در حوضه بجنورد قابل طرح بوده ، جهت رسیدن به اهداف مورد نظر مطالعات مشابه یا نزدیک به موضوع مورد نظر که قبلاً انجام گرفته ابزارها ، مواد و داده های موجود و قابل دسترس ؛ نقشه ها (زمین شناسی – توپوگرافی) در مقیاس های مختلف ؛ تصاویر ماهواره ای از دوره های متفاوت ، عکس های هوایی از دوره های مختلف مطرح شده است . در فصل دوم این پژوهش به زمین شناسی و مورفوتکتونیک منطقه مورد مطالعه پرداخته شده است . از آنجائیکه این واحد از فلات ایران در شمال شرق ، به صورت یک واحد مستقل شکل گرفته است ، تحول ساختمانی و چینه شناسی آن طی دوره های زمین شناسی بررسی و تشریح گردیده ؛ در ادامه مطالبی پیرامون فعالیت تکتونیکی در کپه داغ و قابلیت های لرزه خیزی منطقه و گسلهای موجود در حوضه مورد مطالعه قرار گرفته است .
در فصل سوم داده های اقلیمی و تأثیر آن در مورفولوژی منطقه مورد مطالعه ، با استفاده از داده ها آماری ایستگاههای مجاور ، تعیین نوع اقلیم با استفاده از روش آمبرژه و دومارتن انجام گردیده ، تبخیر و تعرق ، رگبارهای کوتاه مدت (شدت – مدت) و تأثیر آن در مخاطرات ژئومورفولوژیکی (مثلاً سیل) مورد بحث شده است در بخش آخر این فصل پالئوکلیما و تأثیر آن در شکل گیری پوشش سطحی زمین، لس ها و برخی از اشکال مورفولوژیکی بررسی شده است .
در فصل چهارم به منظور برآورد مخاطرات ژئومورفولوژیکی آبراهه ها ،که در توسعه شهری این حوضه مؤثرین عامل محسوب می شوند. ویژگیهای آبراهه ای از نظر سیل خیزی ، مورفومتری ، شیب عمومی ، ارتفاع ، فرسایش رسوب ، شیب و پروفیل مورد بررسی بوده است ، منطقه به زیر حوضه های هیدرولوژیک و مناطق غیر هیدرولوژیک (حوضه های شهری)، تقسیم شده است آبراهه های مخاطره آمیز(سیل خیزی) آنها در توسعه شهری بجنورد جداگانه بررسی گردیده است.
در فصل پنجم خصوصیات سنگ شناسی و رسوبی منطقه مورد مطالعه از نظر ژئومورفولوژی به عنوان دیگر عامل مهم مخاطرات ژئومورفولوژیکی و اثرات آنها در توسعه شهری ،مورد بررسی گرفته است ؛ ضمن تشریح واحدهای سنگی رسوبی و واحدهای رسوبی غیر سنگی اثرات آنها را در پایداری و ناپایداری جهت توسعه شهری ، خواص هر یک از سازندها در توسعه آبهای زیر زمینی ، مخاطرات مکانیکی خاک و قابلیت روان گرایی خاکهای جوان و رسوبات آبرفتی دوران چهارم در حوضه مورد بررسی و تحلیل واقع شده است .
در فصل ششم ،به قابلیت های مورفوتکتونیکی و مخاطره شناسی شهر بجنورد پرداخته است . ضمن تشریح تکامل تکتونکی ایران ، تحولات ساختاری و ساختمانی کپه داغ و ویژگیهای هندسی چین ها در پیرامون حوضه و سر انجام به حوضه مورد مطالعه توجه شده است ، گسلها و انواع آن در حوضه مورد بررسی؛و با توجه به تأثیر تکتونیک در شکل زایی حوضه و شهر ، نتایجی بدست آمده است زلزله های احتمالی در دوره بازگشتها و ضرایب آن محاسبه ، پتانسیل لرزه زایی برخی گسلهای فعال پیرامون حوضه تعیین گردید .
در فصل هفتم ، پیش بینی روند توسعه شهری و تأثیر آن برفرایندها ، مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است . در این فصل ضمن توجه به توسعه شهری ازادوار گذشته ، رشد جمعیت (به عنوان عامل مهم انسانی توسعه شهری بجنورد) ، در طی دوره آماری 1385 – 1335 مورد مطالعه ، نرخ رشد ، زاد ولد و مرگ و میر و تأثیر آن در افزایش و کاهش جمعیت ، برآورد و پیش بینی جمعیت تا افق 1485 (یکصد سال) و نیازهای اساسی ؛آب (مصرف سرانه روزانه و سالانه) فضای مورد نیاز ، جهت توسعه شهری در طی یکصد سال آینده از مواردی است که در این فصل به آن پرداخته شده است .
در فصل هشتم این رساله ،با اثبات فرضیه ها و پاسخ به سئوالات پژوهش نتایج بدست آمده و پیشنهادات با توجه به نتایج حاصله ارائه شده است .
.
پيشگفتار:
از آنجائیکه شهر نشینی و توسعه شهری، یکی از عمده ترین تحولات زمانهای قدیمی وعصر جدید ، در عصر حاضر است و استان خراسان شمالی یکی از استانهای جدا شده از استان خراسان بزرگ در شمال شرق کشور ،کوهستانی بودن و واقع شدن در مرکز این استان، در دشت تکتونیکی ، سیلابی ،در طی سالهای گذشته مخاطرات ژئومورفولوژیکی بسیاری این استان ، خصوصاً شهر بجنورد را به دفعات متعدد دچار خسارت کرده است . وقوع حوادث ناگوار زیادی از جمله سیل ،زمین لغزه ، زمین لرزه ، خشکسالی ،ریزش سنگ و فرونشینی ژئومورفولوژیکی ، طوفان و پیشروی بیابان ، آن را تهدید کرده و می کند . به منظور شناخت و شناسایی مخاطرات فوق در حوضه بجنورد که اثرات شگرفی در توسعه شهری و محیط انسانی داشته و آن را تهدید می کند ، اقدام به انتخاب موضوع گردید ، تا بتوان از این طریق در راستای خدمت به بخشی از کشور اقدامی شده باشد . با توجه به نوپا بودن استان و کافی نبودن بسیاری از اطلاعات و داده های محیطی و آزمایشگاهی جهت مطالعه ،کوشش شده است، از مدارک موجود ،تحلیل های دقیق و علمی همزمان یا بازدیدهای مکرر از حوضه انجام گیرد . که حاصل آن به صورت مجموعه حاضر ارائه می گردد این مجموعه شامل هشت فصل مختلف است و در تقسیم بندی فصلهای این پژوهش کوشش به عمل آمده ، ضمن طرح و تحلیل موضوع هر فصل ، رابطه منطقی بین فصلهای مختلف ایجاد شود که در نهایت به نتیجه گیری کلی انجامیده است .
اين پژوهش با 118 جدول ، 14 نمودار و 175 شكل ( تصوير ، نقشه و تصاوير ماهوارهاي ) كه توسط نگارنده تهيه و تنظيم شده است ارائه گرديده است
امید است این مجموعه پژوهشی، در رابطه با شناخت مخاطرات محیطی موجود در این حوضه و مناطق پر مخاطره از استان ، توسعه شهری پایدار را در این حوضه داشته باشیم وبتواند بخشی از نیازهای برنامه ریزان و مدیران محیط طبیعی را فراهم نماید . ميد است ظمن استفاده چنانچه نواقصي دركار ديده شد اينجانب يادآور شده تا رفع گردد .
ابوالفضل جنتي سراب
تيرماه 1387
…ل اول :
کلیات و روش پژوهش
- کلیات طرح تحقیق
- محدوده مورد مطالعه
- فرضیه های تحقیق
- اهداف تحقیق
- پیشینه تحقیق
- روش تحقیق
- داده های مورد استفاده ، ابزار و مواد تحقیق
- روش پژوهش و تلفیق داده ها
1-1چگونگی انتخاب موضوع تحقیق
شهر نشيني و توسعه شهري يكي از تحولات عمده عصر جديد ، حتي تاريخ بشر است . اين تحول با رشد جمعيت در همه كشورها همراه بوده است . اين رشد در طي دو قرون اخير در كشورهاي توسعه يافته كه در روند روبه بالايي برخوردار است . زندگي انسان در محيط طبيعي كه تحت تاثير عوامل زمين ساخت و عوامل بيروني شكل گرفته است . يافتن مكان مناسب جهت سكونت انسان كه از حداقل خطرات محيطي برخوردار باشد يكي از آرزوهاي ديرين انسانهاست . زيرا زيستن در محيطي آرام و بدور از مخاطره هميشه آرزوي اوست . خراسان شمالي و واقع شده آن در زمان ساختاري كپه داغ و بينالود در شمال شرق ايران شهر بجنورد به عنوان يكي از شهرهاي در حال توسعه در طي دهه هاي آينده و افزايش جمعيت اين استان ، خصوصاً بجنورد به عنوان مركز اين استان از رشد بيشتر برخوردار خواهد بود . واقع شدن اين شهر در چاله تكتونيكي و آبرفتي بجنورد كه در طي سيصد سال گذشته و از اوائل شكل گيري آن به لحاظ وجود زير ساخت هاي چون اقليم مناسب ، آب فراوان ، چشمه هاي جوشان ، مراتع وسيع و سرسبز ، هموار بودن و واقع شدن در مسير گذر شرق – غرب استانهاي شمالي و مشهد مورد توجه خاص بوده است . اما با وجود امكانات مناسب متاسفانه دراراي مخاطرات محيطي فراوان نيز مي باشد . قرار گرفتن در نزديكي شكستگي هاي زمين ( گسل ها ) و آبراهه هاي منتهي به شهر و دشت فرو نشين آبرفتي بجنورد هر از چند گاه و حتي در طي سالهاي قبل چندين بار اين شهر مورد سيل گرفتگي و تجديد سيل در حاشيه و مركز شهر بوده است . نياز به فضا در طي دهه هاي آينده ، تخريب باغات و زمينهاي كشاورزي حتي در بعضي از مواقع مسير آبراهه ها نيز از ساخت و سازها دور نمانده است .
لذا شناخت و مخاطرات عمده تمديد كننده توسعه شهر ، مكانيابي جهت توسعه يكصد سال آينده كه:
اولاً ، آثار تخريب و نابودي زمين هاي مناسب جهت توليد كاهش يابد .
دوماً : مكان جهت توسعه از حداقل مخاطرات برخوردار باشد .
سوماً : آثار زيست محيطي كمتر و توسعه پايدار شهري را به دنبال داشته باشد از علل انتخاب حوضه بجنورد مطالعه و پژوهش در اين رابطه مي باشد .
این حوزه با مختصات (37.35.25-37.14.32) شمالی (57.30.23-57.02.51) قی در مرکز استان خراسان شمالی درشمال غرب خراسان بزرگ و از نظر بعد فاصله، 240 کیلومتری غرب مشهد و 160 کیلومتری جنگل گلستان واقع شده است. مساحت حوضه34 892 کیلومتر مربع و محیط آن 74/180کیلومتر می باشد.(سازمان جغرافيايي نيروهاي مسلح نقشههاي روقومي 1:25000 از نظر ورفولوژی حوضه ای کوهستانی در ارتفاعات جنوبی کپه داغ قرار دارد، حداکثر و حداقل ارتفاع حوضه به ترتیب 3010 در 109 متر است. جمعیتی حدود 180 هزار نفر در سال 1385 در قالب یک منطقه شهری که مرکز استان خراسان شمالی است ( مركز بهداشت اورژانس آمار اجتماعي روستاهاي حوزه ي نفوذ بدراندلو و چناران 1383)، در این حوضه سکونت دارند. جاده مهم ارتباطی گرگان – مشهد از میان این حوضه می گذرد. (شکل1-1)
شکل 1-1 ، موقعیت حوضه ی بجنورد و شهر بجنورد در استان خراسان شمالی
1-3 بیان مسئله و ضرورت پژوهش
فرایندهای مختلفی مخاطرات ژئومورفولوژیکی را تشکیل می دهند و می تواند ناشی از عمل انسانی و یا طبیعی باشد که در منطقه مورد مطالعه به طور بالقوه هر دو وجود دارد .
افزایش بیش از حد جمعیت ، جنگ ، رکود اقتصادی ، ضعف و ناتوانی فکری و سوء مدیریت و تغییر کارکردهای شهری می تواند سبب تشدید مخاطرات ژئو مورفولوژیکی شود. قابلیت زلزله خیزی ، سیلابی شدن ، خشکسالی ، حرکت ماسه های بادی ، زمین لغزش و حرکات دامنه ای، فرسایش ، فرونشینی وهوازدگی بالقوه را می توان از نوع طبیعی آن در منطقه مورد مطالعه محسوب کرد و در بعضی از مواقع این مخاطرات از نظر منشاء می تواند ناشی از عامل انسان و محیط طبیعی باشد.
بانک اطلاعات بین المللی جامعی در مورد مخاطرات ژئومورفولوژیکی بجنورد وجود ندارد ولی اطلاعات موجود حاکی از آن است که خسارات ناشی از مخاطرات ژئومورفولوژیکی بجنورد در سالهای اخیر روند فزاینده ای داشته است.در مقیاس جهانی ، هزینه های جهانی مربوط به مخاطرات ژئومورفولوژیکی زیاد است. تلفات انسانی ناشی از آن هرساله رو به افزایش می با شد.(جدول 1-1)، می توان این افزایش را برای بجنورد آینده نیز پیش بینی کرد .
به طور متوسط سالانه حدود 250 هزار نفر در اثر حوادث طبیعی در سطح جهان، جان خود را از دست می دهند که ، حدود 95 درصد جان باختگان ازکشورهای درحال توسعه وجهان سوم می باشند.(الکساندر ؛ 1993 ؛نقل از کرم؛1381، ص6)[1].
1- Alexander . D .1993 Natural Disasters Ucl .press limited ,Londo
مرضیه عبدی –
بسیارعالی