پایان نامه معاملات بورس اوراق بهادار و اصول حاکم بر آن
فهرست محتوا
چکیده
بورس اوراق بهادار در بازار سرمایه ایران، بازار اختصاصی و نسبتاً پیشرفتهای است که در آن انواع اوراق بهادار بوسیله قراردادهای خاص با دخالت کارگزاران بورسی و از طریق سامانه الکترونیکی معاملات بورس و با رعایت تشریفات و شرایط اختصاصی خرید و فروش میگردد تا اهداف این بازار نوین از جمله مدیریت ریسک، تأمین منابع مالی شرکتها و ناشران بورسی و تخصیص بهینه منابع و بازدهی مناسب و بهتر سرمایه گذاریهای بورسی محقق گردد با مطالعه و بررسی مقررات حاکم بر بورس اوراق بهادار علاوه بر قواعد عمومی قراردادها به قواعد و اصولی دست مییابیم که به نظر اختصاص به معلامات بورس اوراق بهادار دارد. اصول نمایندگی کارگزاران بورس اوراق بهادار و امانی بودنید کارگزاران و حسن نیت در مبحث اصول حاکم بر طرفین معاملات و اصول استاندارد بودن، نقد شوندگی، افشای اطلاعات در مبحث اصول حاکم بر موضوع معاملات و اصول تشریفاتی بودن، رقابت، نظارت، نقدی بودن و تضمین معاملات و بورس بازی در فرآیند معاملات بورس اوراق بهادار از جمله اصولی هستند که در این تحقیق شناسایی و مورد تحلیل قرار خواهند گرفت.
کلید واژهها: بورس، بورس اوراق بهادار، بازارهای بورس اوراق بهادار، فرآیند معاملات بورسی، اصول حاکم بر معاملات بورس اوراق بهادار
مقدمه
بازار سرمایه ایران از سال 1345 باتاسیس بورس اوراق بهادار، تحولات قابل توجهی را تجربه نموده که از مهمترین آنها میتوان از حذف اوراق قرضه و اسناد خزانه بدلیل ربوی بودن آنها از اوراق بهادار پس از پیروزی انقلاب اسلامی و جایگزین اوراق مشارکت، تشکیل بورس فلزات و کشاورزی و بکارگیری ابزارهای نوین مالی مانند قراردادهای آتی و اختیار معامله و استخدام سامانه الکترونیک معاملات و تصویب قانون بازار بورس اوراق بهادار و تأسیس سازمان بورس و شرکت بورس اوراق بهادار (سهامی عام) و اجرای اصل 44 قانون اساسی و واگذاری سهام شرکتهای دولتی به سایر بخشهای اقتصادی و ادغام بورس فلزات وکشاورزی، تشکیل بورس کالا و فرابورس و بورس انرژی نام برد. بورسهای ایران علیرغم توسعه و پیشرفتهای کیفی و کمی در دهه اخیر به نظر هنوز در ا بتدای راه توسعه فراگیر در اقتصاد ایران هستند بدیهی است که یکی از نیازهای ضروری توسعه بازار سرمایه ایران فرهنگ سازی بورس در جامعه اقتصادی و اجتماع ایران است و یکی از بسترهای فرهنگ سازی آموزش افراد اجتماع توسعه وتدوین و تصویب قوانین و مقررات پیشرفته منطبق با نیازهای روز جامعه اقتصادی کشور خواهد بود. در این راستا بررسی و تحلیل فرآیند معاملات بورس اوراق بهادار و اصول حاکم بر آن میتواند به شناسایی دقیق مقررات بورسی و رفع اجمال و ابهام از مقررات مربوطه و تدوین قوانین مناسب و رفع اختلاف اعضاء و آموزش سریع و آسان مقررات پیچیده بورسی نسبت به کارگزاران، بازارسازان، سرمایه گذاران، مدیران و کارکنان شرکتهای بورسی، دانشجویان رشتههای اقتصادی و مالی و حسابداری و حقوقی مؤثر واقع گردد. در این پایان نامه سعی شده با بررسی کلیات بورس مبنی بر تعریف و تاریخچه تشکیل بورس درجهان و ایران وانواع بورسها و فرآیند معاملات در بخش اول و اصول حاکم بر معاملات بورس اوراق بهادار در بخش دوم دریچهای به این مهم گشوده گردد که امیدوارم قبول اهل نظر باشد.
بیان مسئله:
بورس بازار نوین وفراگیری است که نتیجه تحولات اجتماعی و اقتصادی دنیای معاصر است ساماندهی بازار مالی و سرمایه، کارکردهای مهم بورس است. که به تناسب رشد اجتماعات و تحولات تازه و ایجاد شرایط و نیازهای جدید اقتصادی، بورسها توانستهاند با انجام تغییرات مطلوب وایجاد نوآوریهای لازم و معرفی ابزارهای نوین مالی و ایجاد نهادهای مالی جدید و اصلاح قوانین ومقررات مربوطه و بکارگیری فن آوریهای نو پا به پای علم و تکنولوژی و فناوریهای جدید در نظامهای اقتصادی مختلف پنج قاره رشد نموده و نقش فزآینده و بی بدیلی در بازارهای مالی وسرمایه و اقتصاد جهانی بازی نماید عملکرد بازارهای بورس نه تنها مرز کشورها متبوع را در نوردیده بلکه از مناطق اقتصادی مختلف دنیا گذشته و عملیات خود را به قارههای دیگر نیز گسترش دادهاند شرکتهای چینی در سال 2010 توانستهاند 27 درصد ازحجم عرضه عمومی آمریکا را به خود اختصاص دهند که این بیانگر تحولات پیچیده در روابط اقتصادی بورس آمریکا بعد از 220 سال قدمت بوده و تأثیر بورس را در اقتصاد جهانی روشن میسازد.
بورس ایران که دارای 47 سال قدمت است از جنبههای گوناگونی با بورسهای کشورهای پیشرفته صنعتی و معتبر دنیا تفاوت دارد در واقع میتوان بورس ایران را نسبت به بورسهای مطرح جهانی از نظر فعالیتهای اقتصادی و حجم و میزان عرضه اولیه وحجم معاملات در بازار ثانویه وتنوع بازارها وابزارهای مالی وقوانین و مقررات حاکم و نهادهای مالی و ساختار بورس، نهادی نوپا و کوچک محسوب نمود.
تحولات اخیر اقتصادی جمهوری اسلامی ایران از جمله اجرای اصل 44 قانون اساسی که اقتضاء آن واگذاری شرکتها و مؤسسات دولتی به بخش خصوصی از طریق بورس میباشد و همچنین مصوبات برنامه پنجم اقتصادی، نقش پررنگتری به بورس ایران داده و به نظر با رشد تحولات اقتصادی، نقش بورس درنظام اقتصادی ایران نیز موثرتر خواهد گردید.
دانشمندان، اساتید بزرگوار و محقیقین و دانشجویان عموماً با رویکرد اقتصادی و مالی مفاهیم بورس ایران را بررسی و تحلیل نمودهاند، بدیهی است تحلیل حقوقی بورس و معاملات بورسی یکی از ضرورتهای مسلم جهت توسعه شناخت عمومی معاملات بورسی بوده و برای نیل به این هدف مهم و اساسی نیاز است فرآیند معاملات بورس اوراق بهادار و اصول حاکم برمعاملات بورس اوراق بهادار که در قوانین و آئین نامهها و مصوبات گوناگونی منعکس گردیده شناسائی و دسته بندی و بررسی و تحلیل گردد تا با اتکاء به آنها بتوان تمام مسائل و ابهامات و مشکلات درعرضه اولیه و بازارهای آن ودربازار ثانویه بین سرمایه گذاران و سرمایه پذیران و بین کارگزاران و معامله گران و نهادهای مالی و بورس را تحلیل و روشن نمود.
پرواضح است که فرآیند معاملات بورس اوراق بهادار با معاملات معمول متفاوت خواهد بود و همچنین در معاملات بورسی علاوه بر اصول حاکم بر قراردادها مانند اصل آزادی قراردادها، اصل لزوم، اصل صحت، اصول دیگری نیز حاکم است بنابراین سوالاتی بشرح زیر مطرح میگردد.
سؤالهای تحقیق:
1) فرآیند انعقاد معاملات در بورس اوراق بهادار چگونه است؟ و تفاوت آن با فرآیند معاملات عادی در چیست؟
2) اصول حاکم بر معاملات بورس اوراق بهادار کدام است؟ و چه تفاوتی با اصول حاکم بر قراردادها دارد؟
3) نتایج حاصل از اصول حاکم بر معاملات بورس اوراق بهادار چیست؟
فرضیه هاتحقیق:
1) فرآیند معاملات بورس اوراق بهادار تابع مقررات و شرایط خاصی است از جمله آنها میتوان به زمان خاص انجام معاملات توسط کارگزاران به نمایندگی از ناحیه خریداران و فروشندگان، تنظیم فرم درخواستهای خرید یا فروش اوراق بعنوان قبول مقدم کتبی و ایجاب مؤخر کتبی، ثبت درخواستهای متقاضی در سامانه الکترونیک معاملات سازمان بورس وانجام تسویه یا پایاپای اوراق بوسیله شرکت سپرده گذاری اشاره کرد در حالیکه در معاملات عادی زمان و مکان انجام معامله و شرایط معاملات اصولاً از قبل تعیین نگردیده و تابع اراده طرفین قرارداد است.
2) در معاملات بورس اوراق بهادار علاوه بر اصول عمومی سایر قراردادها میتوان به اصول نمایندگی بودن، نقدی بودن، رقابتی بودن، اطلاع رسانی، شفافیت اطلاعات، امانی بودنید کارگزاران، محرمانه بودن اسرار دستوردهندگان، حل اختلاف معاملات بورسی در هیات داوری بورس، اشاره نمود. که این اصول عمدتاً ناشی از شکل و شرایط کاملاً متفاوت معاملات بورس اوراق بهادار است در حالی که در سایر معاملات چنین محدودیتهای ملاحظه نمیشود.
3) برخی از نتایج حاصل از اصول حاکم بر معاملات بورسی عبارتند از: اصول سرعت و رقابت و تضمین معاملات بورسی و استاندارد بودن و نقدی بودن و قابلیت نقد شوندگی موضوع معاملات بورسی و نمایندگی و حسن نیت که بر طرفین معاملات بورس اوراق بهادار حاکم خواهند بود.
اهداف پژوهش:
بازارهای سرمایه ایران، بازارهای نوین و نوظهوری هستند که بطور طبیعی مقررات حاکم برآنها و ساختار بازارهای آن و ابزارهای بکار رفته مالی و معاملات بورس اوارق بهادار موجب ابهامات و اختلافاتی بین اعضاء بورسها خواهد گردید شناخت فرآیند معاملات بورس اوراق بهادار و اصول حاکم برآنها میتواند در شناخت دقیق و صحیح مقررات حاکم بر معاملات بورس اوراق بهادار و رفع ابهام و تفسیر مقررات مربوطه و تدوین قوانین و آیین نامهها و دستورالعمل و بخشنامههای بورسی و رفع اختلافات سازمان و شرکتهای بورس و کانونها و هیات داوری و آموزش کارگزاران و نهادها و صندوقهای سرمایه گذاری و اعضاء بورسها و سرمایه گذاران مؤثر باشد.
ضرورتهای انجام پژوهش
موضوع غالب پژوهشهای انجام شده و کتابهای تدوین شده با عنوان بورس ایران، واجد رویکرد اقتصادی و تحلیلهای مالی وحسابداری است و تحلیلهای حقوقی معاملات بورسی غالباً شامل تحلیل شرعی و فقهی ابزارهای نوین مالی و معاملات بورسی بوده، بنابراین فرآیند معاملات بورس اوراق بهادار و اصول حاکم بر آنها بصورت مشخص یکی از ضرورتهای غیرقابل انکار پژوهش حقوقی بازار سرمایه ایران است.
روش تحقیق
روش تحقیق در این پایان نامه تحلیلی توصیفی است و نوع کار تحقیقی کاربردی میباشد که با توجه به بدیع بودن موضوع در روش کار، نگارنده ابتدا به شناسائی بورس اوراق بهادار جهان و ایران و انواع بورسهای ایران و فرآیند معاملات بورسی و اصول حاکم بر معاملات بورس اوراق بهادار پرداخته است که با مطالعه منابع موجود شامل کتابها، پایان نامه، مقالات در کتابخانههای ملی ایران، دانشگاه تهران، مجلس شورای اسلامی دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه امام صادق (ع)، دانشگاه اقتصاد، سازمان بورس اوراق بهادار و پژوهشگاه حقوقی همچنین بر روی تارنماهای اینترنتی و انجام تحقیقات میدانی در سازمان بورس اوراق بهادار و شرکت بورس اوراق بهادار تهران از طریق مصاحبه با مسئولین مربوطه انجام پذیرفته است.
سوابق پژوهش
بیشترین تحقیقاتی که در مورد بورس اوراق بهادار صورت پذیرفته، تحقیقات اقتصادی و مالی و حسابداری بوده است ودراین خصوص تحقیقات حقوقی قابل توجهی صورت نپذیرفته است تحقیقات حقوقی بازار سرمایه ایران عموماً در حوزه ساختار بازار سرمایه، انواع اوراق بهادار و معاملات اوراق بهادار است و درخصوص اصول حاکم بر معاملات بورسی در حقوق داخلی به نظر تاکنون تحقیقی مستقل انجام نپذیرفته در حالیکه درخصوص اصول و قواعد عمومی قراردادها در حقوق مدنی و اصول حاکم بر اسناد تجاری تحقیقات قابل توجهی درحقوق ایران صورت پذیرفته است در پژوهش حاضر سعی شده اصول حاکم بر معاملات بورس اوراق بهادار علاوه بر مطالعه مقررات حاکم بر معاملات بورس از بررسی سایر منابع و مقالات مرتبط شناسایی و تدوین گردد.
بخش اول:
مفاهیم وکلیات بورس و فرآیند معاملات
بورس اوراق بهادار
فصل اول: مفاهیم بورس و تاریخچه آن
مبحث اول: تعریف بورس
بورس دو معنی دارد:
الف) هیات بازرگانان مأذون از طرف قانون که برای معاملات راجع به امور بازرگانی خود در ازمنه متناوب گرد هم آیند،
ب) محل گردهمایی آن هیات را هم بورس گویند در زبان فارسی این معنی را میشناسند.[1]
کلمه بورس در واقع واژه فرانسوی است که در فرهنگ لغت به معنی کیف کیسه مانند، مغازه یا بازار خرید و فروش و مبادله آمده است. در برخی از لغت نامههای انگلیسی نیز آن را به صورت «معاملات سهام در پاریس» ترجمه نمودهاند که اصل آن بورس بوده و از واژه لاتینی بورس یا پورس گرفته شده است.[2] واژه بورس از نام خانوادگی شخصی به نام «واندر بورس» اخذ شده که در اوایل قرن چهاردهم در شهر بروژ بلژیک میزیسته و صرافان شهر در مقابل خانه او گردهم میآمدند و به داد و ستد کالا، پول، اوراق بهادار میپرداختند.[3]
کلمه بورس درلغت به معنای کسیه یا خورجین چرمی است، اما امروز به بازار رسمی و دائمی اطلاق میشود که در یک محل تشکیل میشود و در آن خرید و فروش انواع کالاها یا اوراق بهادار تحت ضوابط و قوانین و مقررات خاص صورت میگیرد.[4] در فرهنگ بزرگ علوم اقتصادی Bursay به معنای بورس، بازار اوراق بهادار ترجمه شده است.[5] بورسهای اوراق بهادار، بازارهای متمرکزی هستند که در آنها ناشران اوراق، به تأمین سرمایه پرداختند و فعلان به خریدو فروش میپردازند.
اصولاً هر بورس باید قادر به ارائه چهار عنصر زیر باشد.
1) مکانی (حقیقی یا مجازی) برای ایجاد و ارتباط بین خریداران و فروشندگان
2) امکان دسترسی به اطلاعات پیش و پس ازمعامله و ساده سازی انتشار گسترده آنها به صورت مؤثر و بدون تبعیض برای تمام سرمایه گذاران
3) قوانین اجرائی، که ضمن حمایت منطقی از افراد بی تجربه در برابر عوامل غیر مسئول، در انجام معاملات مانعی ایجاد نکند
4) پوشش ریسک طرفهای قرارداد[6]
بورس اوراق بهادار به عنوان یک بازار متشکل و رسمی، مهمترین تحول فرآیند تأمین سرمایه لازم و سامان دادن منابع مالی سرگردان در جامعه است. در واقع بورس، از سویی مرکز جمع آوری پس اندازها و نقدینگی خصوصی به منظور تأمین مالی پروژهای سرمایه گذاری بلند مدت و از سوی دیگر، مرجع رسمی برای دارندگان پس اندازهای راکد است که میتوانند از آن طریق وجوه مازاد خود را برای سرمایه گذاری در اختیار شرکتها قرار دهند. بنابراین تجهیز منابع پس اندازی در سرمایه گذاری که از طریق نهادی در بازار سرمایه (بورس) انجام میشود، رشد اقتصادی را تسریع و عملکرد اقتصاد را بهتر از حالتی میکند که در آن هر یک از افراد به تنهایی بخواهند منابع پس انداز خود را در جریان سرمایه گذاری قرار دهند. در ضمن بورس یک رشد با دوام در جامعه بوجود میآورد که میتواند این رشد را در برابر شوکهای داخلی و خارجی تا حد قابل توجهی حفظ کند.[7]
بورس اوراق بهادار به معنی یک بازار متشکل و رسمی سرمایه است که درآن خرید و فروش سهام شرکتها یا اوراق قرضه دولتی یا مؤسسات معتبر خصوصی، تحت ضوابط و قوانین و مقررات خاصی انجام میشود. مشخصه مهم بورس اوراق بهادار، حمایت قانون از صاحبان پس اندازها و سرمایههای راکد و الزامات قانونی برای متقاضیان سرمایه است.
بورس اوراق بهادار از سویی مرکزجمع آوری پس اندازها و نقدینگی بخش خصوصی به منظور تأمین مالی پروژههای سرمایه گذاری بلندمدت است و از سوی دیگر مرجع رسمی و مطمئنی است که دارندگان پس اندازهای راکد میتوانند محل نسبتاً مناسب و ایمن سرمایه گذاری را جستجو کرده و وجوه مازاد خود را برای سرمایه گذاری در شرکتها بکار انداخته و یا به خرید اوراق قرضه دولتها و شرکتهای معتبر، از سود معین و تضمین شدهای برخوردار شوند.[8]
به نظر میرسد بورس همچون سایر پدیدههای اجتماعی در اثر رشد برق آسای تکنولوژی و فناوری اطلاعات و پیچیدگیهای روابط اقتصادی اشخاص در عصر حاضر دچار تغییر گشته و با تعریف اولیه خود فاصله گرفته است زیرا امروزه در بورسهای معتبر دنیا کارگزاران و معامله گران و نهادهای مالی برای انجام معاملات بورسی همچون گذشته مجبور به حضور فیزیکی در تالارهای بورس نبوده و با استفاده از فناوری اطلاعات، معاملات بصورت الکترونیکی انجام شده و دقت وامنیت لازم را با حداقل ریسک برای طرفین معامله فراهم مینمایند در نتیجه روابط اقتصادی بورسهای معتبر دنیا بسیار پیچیده و رقابت داخلی بورسها به رقابت جهانی تبدیل گشته و حساسیت معاملات الکترونیکی آنچنان گسترش یافته که گاهی فاصله انگشت معامله گران در سراسر دنیا نسبت به صفحه کلید لپ تاپها برای فشار دادن کلید انجام معامله بصورت اینترنتی و آنی (on line) بسیار سرنوشت ساز بوده، چه بسا شخصی که دیرتر (درمقیاس یک دهم ثانیه) کلید ارسال پیشنهاد و ثبت معامله خود را فشار داده، از خرید یا فروش سهام مورد نظر خود محروم گشته ومعامله مزبور برای اشخاصی که زودتر کلید موصوف را بکار بردهاند ثبت گردیده است این تحولات حیرت آور ما را ملزم مینماید که در تعریف جدید بورس معیارهای نوین انجام معاملات بورسی را لحاظ نمائیم.
[1] جعفری لنگرودی محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق جلد دوم اتشارات گنج دانش چاپ اول 1378 صفحه 895
[2] ملک محمدی شیرین، نقش بورس در انتشار و انتقال اوراق مشارکت (پایان نامه کارشناسی ارشد حقوق خصوصی) دانشگاه تهران (پردیس قم) چاپ 1388 صفحه 11
[3] تاریخچه بورس در سایت بورس اوراق بهادار 3.http//www.tse.ir
[4] معصومی نیا غلامعلی، ابزارهای مشتقه بررسی فقهی و اقتصادی چاپ اول 1387 سازمان چاپ وانتشارات صفحه 27
[5] فرهنگ منوچهر، فرهنگ بزرگ علوم اقتصادی جلد نخست چاپ البرز 1371 صفحه 240
[6] شهر آبادی ابوالفضل، یوسفیان پور امیر، برارنیا ادبی قربان، معرفی صنعت بورس اوراق بهادار، انتشارات بورس چاپ او ل 1390 صفحه 8
[7] لاری سمنانی بهروز، سماوتیان اکرم، تجارت و بورس الکترونیک مبانی و کارکردها انتشارات فرانما 1389 صفحه 120
[8] دواتی غلامحسین، بورس سهام نحوه قیمت گذاری چاپ چهارم 1384 نخستین صفحه 32
نقد و بررسیها
هنوز بررسیای ثبت نشده است.